Зурвас бичих
Messenger
Залгах
- Batsuh
Төр үйлчилгээгээ тэнцвэртэй хүргэж, асуудал болсон гэр хороололд анхаарлаа хандуулмаар байна
Сэтгүүлчээс үл хамааран зочид өөрсдийн сонирхсон асуултыг харилцан тавьж, сонирхолтой яриа өрнүүлдэг “Амжилтын эзэд” дуэль ярилцлагын энэ удаагийн дугаарт “Эдшил” ХХК-ийн захирал, архитектор Ө.Ганболд, “New Urbanism” ХХК-ий захирал, хот төлөвлөгч З.Туяа нар оролцож хот төлөвлөлт, одоо үүсээд байгаа асуудлыг хэрхэн шийдэх талаар санал, бодлоо солилцон сонирхолтой яриа өрнүүллээ. Ө.Ганболд нь 1979 онд ЗХУ-д архитектурын дээд сургуулийг төгссөн бөгөөд 1993 онд зураг төслийн компаниа байгуулж 26 дахь жилдээ амжилттай ажиллаж байгаа Монголын шилдэг архитекторуудын нэг юм.
Э.Туяа нь 1997 онд Техникийн их сургуулийн архитектурын анги, 2011 онд АНУ-ын Засгийн газрын Fulbright тэтгэлгээр Айова мужийн Айвагийн их сургуульд Бүс нутаг, хот төлөвлөлтийн чиглэлээр суралцаж мастерийн зэрэг авсан. Барилгын салбарт засал чимэглэлч, бетон арматурчнаас эхлээд архитектор, хот төлөвлөгч болтлоо сурч, өсөн дэвжиж, 2008 онд “New Urbanizm” ХХК-ийг байгуулсан шинэ цагийн шинэлэг сэтгэлгээтэй архитектор юм.
ТӨЛӨВЛӨЛТ ХИЙСНИЙ ДАРАА ГАЗРАА ӨГӨХ ҮҮ, ГАЗРАА ӨГСНИЙ ДАРАА ТӨЛӨВЛӨЛТӨӨ ХИЙХ ҮҮ ГЭДЭГ СОНГОЛТЫГ ТӨР ЗАСАГ БУРУУ ХИЙСЭН
З.Туяа: Хамгийн түрүүнд архитектор мэргэжлийг яагаад сонгох болсон талаар асуумаар байна. Мөн салбартаа хэдэн жил ажиллаж байгаа вэ?
Ө.Ганболд: Энэ мэргэжлийг сонгох болсон хамгийн гол зүйл бол багын зурах, бүтээх сонирхол их байсных гэж боддог. Би Төв аймгийн Жаргалант сумын хүн. Гол ус, ой мод, ан амьтан, байгалийн бүхий л сайхан зүйлс цогцолсон, газар тариалан, мал аж ахуй хосолж, ажил бүтээл ундарсан сайхан нутагт төрж өссөндөө бахархаж явдаг. Уг нь би хөдөөнийх мөртлөө сумын төвд, орон сууцанд амьдардаг, суурин амьдралыг илүүд үздэг, гадаадын хөгжингүй орон руу өнгийх сонирхолтой, дизайн моодонд дуртай сонин хүүхэд байсан. Жаргалантын 10 жилийн сургуульдаа одоогийнхоор бол “дизайнер” нь байлаа. Ханын сонин, зарлал, мэдээлэл, анги кабинет тохижуулах гээд зурах, бичих бүхий ажлыг багш нарын даалгавраар амжуулдаг “завгүй” хүү байсан. Бүгдийг “плакатный үзэг”, бийр, гуашаар хийнэ. 8-р ангид байхаасаа архитектор болно гэж мөрөөдөж эхэлсэн. 1972 оны хавар, 10 дугаар ангиа төгсөөд дээд сургуульд элсэхээр Төв аймагт “конкурсдсан”. Тухайн үед архитектурын хуваарь байсангүй тул МУИС- ийн Гадаадын бэлтгэл ангийн хуваарь авчихлаа. Хавар нь, гайгүй төгсөөд 60 хүүхдээс, жагсаалтын 5-д орж хуваарь сонгох болов. Архитектур бас байсангүй, иймээс Польшид мебелийн технологийн хуваарь авч билээ. Хэдийгээр гадаадад сурахаар явах боловч хөдөө гэртээ байж сууж чаддаггүй, сэтгэл нэг л гонсгор. Ингээд хот орж Дээд боловсролын хороо, зарим яам, тамгын газраар явж арга чарга хайв. Эцэст нь Улсын Барилгын зургийн төв институт гэдэг том байгууллагаар орж, боловсон хүчний хэлтсийн дарга Д.Гомбосүрэн гуайд өөрийгөө “сурталчилж” үзлээ. Аз болоход эсрэг хаалганд суудаг Монголын архитекторуудын эвлэлийн хариуцлагатай нарийн бичгийн дарга С.Шагдарсүрэн гуайг дуудаж намайг танилцуулав. Ашгүй, тэд намайг тоож, институтын захиргаанд тодорхойлж өгснөөр тус байгууллагад 1 жил бага техникчээр, архитекторуудын туслахаар ажиллаж билээ. Ингээд, 1974-1979 онд ЗХУ-д, Ташкентын Архитектурын дээд сургуульд суралцаад, төгсөж ирээд төрөлх институтдээ эргэн ирж ажилласан. 1991 оноос өмч хувьчлалаар орж, 1993 онд өөрийн, зураг төслийн компаниа байгуулсан. Компани маань анх гурван ажилтантай байсан бол одоо 20 гаруй архитектор, инженерүүдтэй, 26 дахь жилдээ хот төлөвлөлт, барилгын зураг төслийн чиглэлээр ажиллаж байна. Энэ хугацаанд бид том жижиг 500 гаруй зураг төсөл боловсруулсан бөгөөд ойролцоогоор тал хувь нь хэрэгжжээ. Эдгээр төслийн 90 орчим хувь нь Улаанбаатар хотод биелэлээ олсон байдаг.
З.Туяа: Миний хувьд Ш.Нарантуяа багш маань 8 дугаар ангид мэргэжил танилцуулах аялал зохион байгуулж тэр үеийн барилгын ТМС 5, 4 одоогийн КТМС болон барилгын коллежийн сургуулиудтай танилцуулсан юм. Энэ сургуулиуд маш их сэтгэгдэл төрүүлж би гэдэг хүн барилгачин болох хүсэлтэй болсон. Их зөрсөн юм шиг байгаан. Ээж минь уг нь 10 дугаар ангиа төгсөх хэрэгтэй, гэхдээ миний охин ТМС-д орох гэж тэгж их хүсээд байвал ядаж холбооны мэргэжил сонгохгүй юм уу гэж билээ. Миний аав барилгын инженер хүн л дээ. Одоо эргээд бодоход аав минь намайг барилгачин болохыг үнэхээр хүссэн үү, ажиллаж чадах хүн мөн үү гэж шалгасан юм шиг санагддаг. 9 дүгээр анги төгссөн зун намайг Хэнтийн Дэлгэрхаан сумын эмнэлгийн барилга дээр туслахаар ажлуулж шавар зууруулж, цемент зөөлгөж барилгын хүндхэн ажлуудыг хийлгэсэн ч миний бодол өөрчлөгдөөгүй юм. Үнэхээр чин хүсэл эрмэлзэлтэй байгааг минь ойлгосон аав маань барилгыг барихаас өмнө зурж, төлөвлөдөг гэдгийг хэлсэн. Ингээд архитектор Д.Шаарийбуу гуайтай уулзаж, зургийн институтын гарандаа цагаан ханцуйвчтай, цагаан халадтай архитекторуудыг анх харж, танилцаж байлаа. Тэр үеэс л энэхүү мэргэжлийг эзэмшихээр шийдсэн дээ. Гэвч амар байгаагүй. 10 дугаар анги төгсөхөд Политехникийн их сургууль Улаанбаатараас архитектурын ангид хүүхэд авахгүй гээд гадаадын гуравхан хувиар дээр хотын хүүхдүүд өрсөлдөж байсан учраас тэнцээгүй. Их сургуульд ороогүй бол томилолт аваад ажилд ордог байсан цаг. Тэр үед Хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн барилга конторт засал чимэглэлч, дараа нь бетон арматурчнаар 2 жил гаруй хугацаанд ажиллаад Эрхүүгийн Политехникийн их сургуулийн архитектурын ангид элссэн дээ. Тэндээсээ Техникийн их сургуулийн Барилга инженерийн сургуульд шилжин ирж сургуулиа төгссөн юм. Оюутан байхдаа хотын гэр хорооллын төлөвлөлтийн оюутны эрдэм шинжилгээний хуралд анх удаа орсон юм. Суурьшлын бүсийн талаар ойлгох гэж оролдож байсан минь миний одоогийн ажилтайгаа холбогдох сэжүүр болсон болов уу гэж боддог. Бараг 20 гаруй жил энэ чиглэлээр ажиллаж байна даа.
Ө.Ганболд: Америкт хот төлөвлөлтийн чиглэлээр мастер хамгаалаад ирсэн. Энэ талаараа ярихгүй юу. Тэнд сурсан зүйлээ Монголдоо хэрхэн хэрэгжүүлж байна вэ?
З.Туяа: 2011 онд Америкийн Засгийн газрын тэтгэлэгт шалгарч Айова мужийн Айовагийн их сургуулийн бүс нутаг, хот төлөвлөлтийн ангид 2 жил сураад ирсэн. Манай сургууль Хот төлөвлөлтийн олон чиглэлээр мэргэшүүлдэг. Миний хувьд газар, орон сууц, тээврийн чиглэлээр суралцсан юм. Монголд байхдаа Барилга архитектурын газар, Барилга хот төлөвлөлт, нийтийн аж ахуйн газар гээд Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлагт 4 жил, АХБ-ны санхүүгийн дэмжлэгтэйгээр хэрэгжсэн Орон сууцны санхүүжилтийн төслийн удирдах нэгжид 8 жил гаруй ажиллахдаа газрыг дэд бүтэцжүүлж, түүнийг хэрхэн эргэлтэнд оруулж улмаар шинэ хорооллыг хэрхэн бий болгох уу, гэр хорооллын нөхцөл байдлыг иргэдийн оролцоотойгоор хэрхэн дээшлүүлэх, дахин зохион байгуулах арга хэмжээг хэрхэн төлөвлөх гэх мэт зорилготой анхны төслүүд дээр ажиллаж байсан учраас Америк руу явахдаа маш том зорилготой, сурч мэдэх хүсэл дүүрэн явсан. Манай сургуулийн онцлог нь бакалавр, докторын анги гэж байхгүй зөвхөн магистрын сургалттай. Хотын удирдлага, бодлого, хөрөнгө оруулалт тал руугаа хичээл заах бөгөөд хот, бүс нутгийн асуудалтай холбоотой олон чиглэл, сектороор мэргэшүүлдэг.
Монголд хот төлөвлөлт бол архитектор хүний нэг төрлийн мэргэшил төдийхөн байдаг бол Америкт ямар ч мэргэжлийн хүнийг мастерын зэрэгт суралцуулаад хот төлөвлөгчийн бүхий л чадварыг эзэмшүүлдэг. Надтай хамт цэцэрлэгийн багш, хуульч, сэтгүүлч, инженер мэргэжилтэй хүмүүс сурч байсан. Хамгийн гол нь төрөл бүрийн мэргэжлийн энэ хүмүүс төгсөхдөө олон жил ажиллаж буй мэргэжлийн хүмүүстэй асуудлыг нэг түвшинд харж, нэг “хэлээр” ярилцаж чадах түвшинд суралцуулдаг нь гайхамшигтай. Манай ангийнхан шууд л хотуудын төлөвлөлтийн албаны даргаас эхлээд хөрөнгө оруулалт, боловсролын газрын төлөвлөлтийн хэлтэс, төрийн департамент гээд янз бүрийн түвшний төлөвлөлтийн албан тушаалуудад ажиллаж байна. Америкт байхад Дэлхийн банкнаас зарлагдсан Улаанбаатар хотын орон сууцны стратеги боловсруулах тендерт баг болж оролцоод уг тендерт ялсан. Тиймээс ажил эхлээд л төрд ажиллах боломж ч өгөөгүй гэж хэлэхэд болох юм. Хэдийгээр хувийн салбарт ажиллаж байгаа ч манай мэргэжил төрийн бодлого, шийдвэр, үйл ажиллгаатай шууд холбоотой байдаг тул өөрийн боловсруулж буй төсөл хөтөлбөр, төлөвлөгөөндөө сурсан мэдсэнээ шингээж, нэвтрүүлж, зөвлөж байгаа гэж боддог. Уг нь багшлах зорилготой. Өмнө ч цагийн багш хийж байсан. Ирээд цагийн багшаар ажилласан ч миний туршлага хуримтлуулсан чиглэлийн хичээл өгөөгүй тул больсон. Нөгөө талаар багшийн ажлыг бүх цаг хүчээ зарцуулж хийх ажил гэдгийг ойлгосон, тиймээс зөвлөхийн ажил хийж байх хугацаанд бас боломж хомс гэдэг нь харагдсан тул одоогоор энэ санаагаа хойш тавиад л байж байна даа.
Ө.Ганболд: Миний бодлоор гадаадад номын дуу сонссон туршлагатай хүмүүсээ хот төлөвлөлтийн газар ажиллуулмаар санагдах юм. Яагаад хувиараа компани байгуулах болсон бэ?
З.Туяа: Ер нь явахаасаа өмнө компаниа байгуулчихсан байсан. Өмнө нь би төрд ажиллаж байсан. Эх төгсгөлгүй, улс төрөөс хамааралтай олон асуудал, хэдэн жил ч үргэлжилдэг. Гэтэл би нэг ажлын үр дүнг хармаар байдаг. Тиймээс төслөө дуусгаад дахиад л нэг эхлэл төгсгөлтэй ажил хиймээр байсан тул буцаж ороогүй. Хотын хөгжлийн талаар төлөвлөж, шийдвэр гаргаж буй тал болон иргэдийн хооронд гүүр болох хүмүүсийн орон зай маш дутагдаж байгааг харсан учраас нэлээн бодож байж компаниа байгуулсан. Байгуулах хүртлээ олон газар ажилласан. Оюутолгойн орон нутгийн хэлтэст бүс, орон нутгийн төлөвлөлт, дэд бүтцийн хөтөлбөрийн зохицуулагчаар хүртэл ажилласан. Компаниараа хийсэн миний анхны ажил бол JICA-н зөвлөх компанид хийж өгсөн хот төлөвлөлтийн хууль эрх зүйн тогтолцооны талаарх судалгаа байсан. Ер нь зөвлөх үйлчилгээгээр үзүүлж буй хот төлөвлөгчдийн үүрэг хамгийн чухал гэж төсөл дээр ажиллах хугацаандаа ойлгож авсан ч одоо бол төлөвлөлт бүх салбарт хүнд болсон байгааг харж байна. Ийм байдлаар, энэ хэлбэрээр өнөөгийн нөхцөлд нөлөөлөл үзүүлнэ гэдэг амаргүй гэдгийг маш сайн ойлгож байгаа. Учир нь бидний зөвлөгөө зөвхөн цаас болж үлдэх нь их. Тиймээс шийдлийг хүлээж автал нь үндэслэлүүдийг сайн гаргаж, нийтэд ойлгуулж, таниулах чиглэлд ажиллах хэрэгтэй. Бусад улс оронд төлөвлөгчид өмгөөллийн хэлбэр лүү орсон байдаг. Төлөвлөгчид их сонин хувь заяатай хүмүүс. Олон талд байгаа асуудлыг судалж, учрыг гаргаж, хужирыг нь тунгаагаад, шийдэл гаргадаг, гэхдээ шийдвэрийг улс төрчид гаргадаг. Тиймээс төрд ч бай, хувьд ч бай нийгэмд үйлчилдэг тул улс төрөөс ангид, гэхдээ нийгмийг төлөөлж дуу хоолой нь байх хэрэгтэй болдог. Ийм учраас хувь компаний шугамаар хөндлөнгөөс зөвлөгөө өгч ажиллах нь илүү үр дүнтэй юм шиг санагдсан тул хувиараа ажиллаж байгаа.
З.Туяа: Утаа, түгжрэл, хотын иргэдийн энэ их бухимдал, стресс бүгд хотын “зовлон”. Бид юун дээр алдсан гэж та боддог вэ?
Ө.Ганболд: Улаанбаатар хотын хот төлөвлөлтийн үндсэн араг хэлхээсийг өнгөрсөн зууны дунд үеээс эхлэн Москвагийн хот төлөвлөлтийн гурван Институтад боловсруулсан. Зарим хэсэгчилсэн төлөвлөлт, ерөнхий төлөвлөгөөг манай УБЗТИ-ын Ерөнхий төлөвлөгөөний товчооныхон боловсруулсан. Тэр үед хотыг яг зураг, төлөвлөгөөгөөр барьж хэрэгжүүлдэг байсан нь өнөөгийнхөөс хамаагүй илүү ухаалаг байсан. Ямарч бэлтгэлгүй, төлөвлөлтгүй, нийгмээрээ хамтран суурьших ямарч ойлголтгүй байхад 2004 оны сонгуулийн өмнө Монгол Улсын иргэнд газар өмчлүүлэх тухай хуулийг баталснаар нийслэл хотын маань ирээдүйн хөгжил явцгүй болж, өнөөдрийн газрын бужигнаан эхэлсэн. Газар олголтыг зүгээр л мөнгө олох арга болгосноор одоо бөгөөд цаашдаа ч хот нийтээрээр утаа, түгжрэл, шороо, хогондоо умбах нь ойлгомжтой. Энд газар олгохыг буруутгаагүй, гагцхүү төлөвлөлтийн дараа эмх цэгцтэй олгох тухай хэлэх гээд байгаа юм. Тухайн үед, дээрх хуулийг цаг нь болоогүй гэж УИХ-ын гишүүн асан С.Оюун эсэргүүцэн Улаанбаатар зочид буудлын өмнө Улс төрийн суулт зарлаж архитекторууд, мэргэжлийн хүмүүс дэмжин сууж байлаа. Газар өмчлөх бэлтгэл хангагдаагүй, цаг нь болоогүй гэдгийг тухайн үед 13 үндэслэл гаргаж, Улаанбаатар хотын хил заагийг тодорхой болгож, хот төлөвлөлт хийсний дараа газраа олгох хэрэгтэй гэдгийг хэлж байсан. Гэвч үнэгүй газар авах гэж байгаа иргэд, сонгуульд ялах хүсэл дүүрэн улс төрийхөн энэ асуудлыг авч хэлэлцээгүй. Ер нь газрыг өмчилнө гэдэг ухагдахууныг би сайн ойлгодоггүй. Хийж бүтээсэн, олж авсан өмч, баялгаа өмчлөхийг ойлгож байна, харин 70, 80 жилийн настай хүн гэдэг амьтан олон тэрбум жилийн настай газар шороог өмчлөөд яах юм. Үр хүүхэддээ үлдээнэ, зарж үрж мөнгө болгоно гээд гоё зүйлүүд бий л дээ харамсалтай нь газрын үнэ, байгалийн тогтоц, байршил зэргээсээ шалтгаалан янз бүр байдаг тул бүгдэд тэгш, ижил үнэтэй 0,07 га олдохгүй шүү дээ. Бид төлөвлөлтөө хийчихээд газраа тарааж өгөх үү, газраа тарааж өгчихөөд дараа нь тахир, муруй зам төлөвлөж суух уу гэдэг сонголтыг л буруу хийсэн. Энэ нь улс, орон нутгийн түвшний албан тушаалтнуудын бодлогогүй, амин хувиа бодсон муйхарлалаас болсон. Цаашид энэ алдааг засахад маш их хөрөнгө мөнгө, цаг хугацаа шаардлагатай.
З.Туяа: Таны хэлсэн “бужигнуулах” гэдэг үгийг би ойлгохдоо нийгэмтэй хамаатай гэж боддог. Нийгэм солигдож хөрөнгө оруулалт ТҮЦ-нээс эхэлж, бараг хүн бүр ганзгын наймаа хийж, байрны доод давхарын өргөтгөл, дараа нь 2000 он гэхэд хувийн салбар хөрөнгө оруулалт хийх хэмжээнд ирж, орон сууц шинээр барих чадавхитай болж ирсэн. Төвийн хэсгээ учир замбараагүй барилгажуулаад, гэр хорооллоо гаргуунд нь гаргасан. Газар олголтын шатанд газрыг гэр хороолол, дэд бүтэцтэй холбогдох хэсэг гэж хоёр хувааснаас бүх зүйл эхэлсэн гэж боддог. Гэр хороололд хорооны даргаас хаяг аваад л гэрчилгээг олгож байсан. Тэр хүн хаана ямар нөхцөлд бууж байгаа нь огт хамаагүй. Дараа нь иргэдэд газар өмчлөх эрхийг нь олгосон атлаа үүргийг нь ойлгуулаагүй. Бид бэлтгэлээ базаалгүй л шийдвэр гаргаснаас ийм зүйл болсон. Бидний үзсэн харсан нэг түвшинд байсан тул хараа хүрээгүй байсан байх гэж боддог байсан ч Булган, Хөвсгөл аймгийн төвүүдийг харахаар аливаа асуудал хариуцсан хүний хандлагаас хамаатай нь харагддаг. Тиймээс мэргэжлийн зүгээс нийгэмд үүний нөлөөг ойлгуулахаар тууштай тэмцсэн бол бас ч гэж гайгүй байх байсан болов уу ч өөрсдөдөө буруу өгдөг.
АСГАСАН ШАГАЙ ШИГ ГЭР ХОРООЛОЛ
Ө.Ганболд: Хот байгуулалтад багагүй хөрөнгө мөнгө зардаг ч дорвитой үр дүн гарахгүй байна. Энд ямар асуудал байна вэ?
З.Туяа: Улсаас хөрөнгө баталчихвал хот төлөвлөлтийн асуудал шийдэгдэнэ гэж боддог. Хөрөнгө оруулалтын төлөвлөлт нь зөвхөн зураг төсөл биш юм. Төр хөрөнгө оруулалтаа төлөвлөхдөө хувийн байгууллагууд төслөө төлөвлөдөгтэй адил байгаасай гэж хүсдэг. Одоо бол “бушуу туулай борвиндоо баастай” гэдэг шиг л болж байгаа шүү дээ. Шийдвэр гаргахад хэн хохирч, хэн хожих вэ гэдэг талаар тооцоотой орж зөв шийдвэр гарч байгаасай. Дэд бүтэц бүхий хотын төв хэсэгтээ маш их хөрөнгийг зарцуулдаг хэрнээ асуудлын голомт болсон гэр хорооллыг орхигдуулаад байна. Хийхдээ цогцоор нь хэрэгжүүлж чадахгүй байна. Салбар, салбар тусдаа. Гэтэл газар, орон зай нэг. Салбарын хөрөнгө оруулалтууд уялдаж, төсөл хөтөлбөрүүд нэгдэж байж илүү их үр нөлөө гарна. Гэтэл ийм зохицуулалт байхгүй. Одоо шинээр баригдаж буй гүүр олон нийтийн сүлжээ буюу сошиалд нэлээн шуугиан тарьсан. Энэ гүүр хотын хүн амын дийлэнх хэсэг амьдарч буй гэр хорооллын иргэдэд ашигтай юу гэдгийг бодох л хэрэгтэй. Хотын төвд бүхий л хэрэгцээт зүйлийг бий болгосон байна. Гэтэл гэр хорооллынхон өөрсдөө л бүгдийг хийдэг. Байшингаа барина, 00 - оо өөрсдөө ухна, литр усанд хүртэл орон сууцанд амьдарч байгаа иргэнээс илүү өндөр үнэ төлдөг. Улсаас гэрэл цахилгаан, ус түгээх цэг, хог хаягдал, нийтийн тээвэр. Тэр нь хүртэл хязгаартай.
Орон сууцанд амьдарч байгаа иргэдэд ямар үйлчилгээ үзүүлж байна, гэр хорооллынхон ч адил үйлчилгээ авах эрхтэй. Төр үйлчилгээгээ тэнцүү хүргэх хэрэгтэй гэж би боддог. Инженер шугам сүлжээтэй газар орон сууц баригдахад мэргэжлийн хяналтаас эхлүүлээд олон шалгалтаар орж байж ашиглаж эхэлдэг. Үүн шиг иргэдийн хашаандаа барьсан байшин нь аюулгүй, агааржуулалтын зөв системтэй, газар хөдлөлтөд тэсвэртэй, чанартай баймаар байна. Бас бие даасан ямар инженерийн системийг хэрэглэх боломжтой юм түүнийг нь зааж өгч, орон сууцны нөхцөл сайжруулах зээлийн системтэй нь холбож өгөх хэрэгтэй. Ер нь гэр хороолол гэдгийг амины орон сууцны хороолол гэж ойлгож, хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Одоо гэр хороолол нь дэлгэсэн тэрлэг шиг, тэнд баригдсан барилга нь асгасан шагай шиг үнэхээр замбараагүй болсоор байгаа. Амьдарч байгаа гудамж нь хаанаас эхлээд, хаана дуусаж байгааг ч мэдэх боломжгүй. Хаягийн системээ хүртэл зөв хийж чадахгүй байна шүү дээ. Тиймээс хэн хэнээсээ юуг нэхэж, ямар асуудал иргэдийн нуруун дээр, ямар асуудлыг нь улс шийдэх ёстой вэ гэдгийг тодорхой байлгах хэрэгтэй.
Ө.Ганболд: Би энэ тал дээр чамтай санал зөрж байна. Мэдээж орон сууцныхан болон гэр хорооллынхон адил үйлчилгээ хүртэх ёстой тухай ярих нь зөв хэрэг. Гэхдээ ийм боломж, санхүү, эдийн засгийн чадавх манай улсад байхгүй. Бид капиталист нийгэм, зах зээлийн орчинд амьдарч байгаа. Бүх үйлчилгээ үзүүлэгч нар оруулсан хөрөнгөө буцаан олж байж оршин тогтдог. Үйлчилгээ гэдэгт бид хоёр дэд бүтцийн үйлчилгээг ярьж байгаа бол цахилгаан, усан хангамжийн үйлчилгээг ямар нэг хэлбэр, хэмжээгээр гэр хороололд яаж ийгээд аваачсан. Харин төвлөрсөн дулааныг хүргэвэл утаа арилах сайн талтай ч улс энэ үйлчилгээг үзүүлж чадахгүй, тийм хөрөнгө ч алга. Тэгээд ч ийм тааруу, бага нягтралтай, замбараагүй хашаажсан, замын сүлжээ нь шийдэгдээгүй суурьшилд өндөр өртөгтэй дулааны шугамыг хэн ч тавьж чадахгүй, өртөгөө нөхөх боломжгүй. Би гэр хорооллыг түр маягийн суурьшил гэж боддог. 100 юмуу 300 жилийн дараа хүн төрөлхтөн маш хямд эрчим хүчийг эзэмших үед гэр хороололд харин баячууд нь амьдарч өндөр өртгөөр ашиглалтын зардлаа төлөн амьдарцгаах байх гэж боддог. Орон сууцныхан, ялангуяа шинэхэн хорооллын оршин суугчид ус, цахилгаан, дулаан, зам, ландшафт гэх мэтийн тохилог орчин, үйлчилгээг орон сууцныхаа үнээр дамжуулан өөрсдөө худалдаж авч байгаа, төрөөс өгөөд байгаа шууд татаас бараг байхгүй.
Ө.Ганболд: Энэ хөрөнгө мөнгийг хаанаас гаргах юм вэ?
Э.Туяа: Бид бүгд татвар төлөгчид. Татвараас бүрдсэн хөрөнгийг хүртээмжтэй хуваарилахгүй байна л гэж бодоод байгаа юм. Сүүлийн үед баян, ядуугийн ялгаа маш их боллоо. Хотын захад амьдардаг иргэд ажлын 8 цаг дээр нь нэмээд гэртээ харихын тулд 2 цаг зарцуулж байгаа. Үүнийг хэрхэн тэнцвэртэй болгох вэ гэдэг асуулт гарч байна. Гэр хороололд зарцуулах хөрөнгийг бий болгох хамгийн энгийн нэг жишээг авч үзье. Ногоон байгууламжтай гэдгээрээ зарим орон сууцны 1 метр квадрат нь 7 сая гаруй төгрөгний үнэтэй байдаг. Уг нь Улаанбаатар хотын хаана ч барилга барьсан үндсэн хийцийг барих өртөг ойролцоо үнэтэй. Гэтэл нийтийн эзэмшил болсон голын сав газрын дагуу барилга бариад илүү үнэтэй борлуулж байгаа шүү дээ. Тиймээс давуу эрх олгож тухайн газрыг олгосон юм бол зөрүү төлбөрийг улс авах хэрэгтэй. Тэр зөрүүг гэр хороололд зарцуулж ижил орон зайг бий болгоход зарцуулах хэрэгтэй юм. Хэрвээ төрийн нийтийн эзэмшлийн газрыг суурьшлын газар болгох гэж байгаа бол иргэдэд ил тод мэдээлэгддэг байх ёстой. Гэтэл энэ асуудал олон нийтийн хараанаас гарч, хяналтаа алдчихсан учраас энэ цоорхой дээр хувь компаний ашиг болоод байна.
Дэлхийд олон орон манай энэ үйл явцыг туулаад гарсан байдаг. Европын орнууд замбараагүй гудамжаа эмх цэгцэнд оруулж чадсан. Бид өмчлөгдсөн газрыг хөгжүүлэх мориндоо нэгэнт мордсон. Тиймээс хэрхэн бага зардлаар үүсээд буй асуудлыг шийдэх үү гэдэг л чухал байна. Одоо баригдаж буй орон сууцны хэрэглээний зардлыг зах зээлийн үнээр нь зохицуулбал орон сууцны борлуулалтын анхдагч үнэд нөлөөлнө гэж боддог. Учир нь одоо орон сууцны өмчийн эзэд хариуцах дээврийн засвар, орон сууцны хорооллын дотоод тохижилтонд төрөөс хөрөнгө хийж байна. Уг нь СӨХ-ийн газар бол дундын газар. Тэнд хөрөнгө оруулалт хийхдээ зардал хуваах маягаар санхүүжих хөтөлбөрүүд яагаад хэрэгжүүлж болохгүй гэж, гэр хороололд мөн ялгаагүй орчны нөхцөл байдлаа сайжруулахад хөрөнгийг иргэдийн бүлгүүдэд чиглүүлж олгох, гэхдээ өөрсдөө тодорхой хөрөнгө гаргавал үлдсэнийг улсаас гаргах гэх мэт хөтөлбөрөөр иргэдийн хамтын үйл ажиллагааг дэмжих замаар их зүйлийг хийж болно шүү дээ. Харамсалтай нь энэ чиглэлд олон улсын байгууллагууд л ажиллаад байдаг. Харин манай төр хүлээн авагч нь л болоод байна.
ЕРӨНХИЙ БОЛОВСРОЛЫН СИСТЕМД ХОТ ТӨЛӨВЛӨЛИЙН ТАЛААР ХИЧЭЭЛ ОРУУЛАХ ХЭРЭГТЭЙ
Ө.Ганболд: Орос, Хятад хоёрын хийн хоолой манайхаар дайрч бид гэр хороололд дулааны утаагүй эх үүсвэр хүргэж өгөхгүй л бол ойрын 20, 30 жилдээ утааны асуудлыг шийдэх нь үлгэр болно. Гэр хороолол, утааны асуудлыг ард түмний санал асуулга, УИХ, хот төлөвлөлт, газрын хуулийн хэмжээнд эрс хувьсгалч шийдвэр гаргаж байж шийдэж болох юм. Харамсалтай нь ийм хувьсгал хийх нийгмийн ухамсар бүрдээгүй байна. Гэр хорооллыг цэгцлэх ямар гарц байж болох талаар ямар гаргалгаа байна вэ?
З.Туяа: Та зам л тавиад байх хэрэгтэй гэж ярьдаг. Би тантай санал нэг байдаг. Эхний ээлжинд гудамж л гаргамаар байдаг. Ялангуяа босоо гудамжуудыг. Ингэснээр олон асуудлыг шийдэх боломж бий. Хэрвээ гудамж, замын коридор, блокууд нь гарчихвал айлуудыг 50 эсвэл 100 - аар нь бүлэг болж нэгдээд газрыг ашиглах үүргийн дагуу блок блокоор өөрчлөлтийг хийх боломжтой. Хувьчлагдсан газрын эздэд газарзүйн байрлалын ойлголтыг өгч, энэ хэсгийн газрыг ашиглах талаар мэдээлэл өгч, үүрэгжүүлж болно. Одоогоор хэсэгчилсэн ерөнхий төлөвлөгөөг ийм маягаар төлөвлөж эхэлж байгаа гэхдээ иргэдийг мэдээлжүүлэх ажил хомс байна. Төрийнхөн хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлнэ гэж яриад байгаа нь учир дутагдалтай санагддаг. Уг нь мөрдүүлэх гэж ярьмаар байгаа юм. Учир нь иргэн хүнд мөрдүүлэхийн тулд хэллэг яриагаа ч цэгцэлнэ. Мөрдүүлэхийн тулд мөрдөх хүндээ замын зургаа маш нарийвчлалтай хэлж өгөх хэрэгтэй. Хаяг яаж зааж өгдөг билээ. Түүнтэй адил иргэдээ маш ойлгомжтой дүрмийг зааж өгвөл бүгд мөрдөнө гэж боддог. Ийм дүрэм нь тодорхой улс оронд манайхан очоод ажиллаж амьдраад, амжилт гаргаад л байна шүү дээ.
Ө.Ганболд: Иргэд энэ талын ямар ч мэдлэг, боловсролгүй байна. Тэднийг хэрхэн мэдээллээр хангаж, ойлгуулах вэ?
З.Туяа: Ерөнхий боловсролын сургуульд хот хөдөөгийн ялгааны талаар хичээл байдаг юм билээ. Улаанбаатар хот бол бидний л зохион байгуулж буй үйл ажиллагааны үр дүн. Иймээс бид хийснээ эргэж хараад, тэгээд яаж болохгүйг хойч үедээ боловсролоор нь дамжуулж өгөх хэрэгтэй. Жишээлбэл, Англи Улс хүүхдүүддээ хогны талаар боловсрол олгож, 50 жилийн хугацаанд энэхүү хөтөлбөрөө хэрэгжүүлснээр асуудлаа шийдсэн байдаг юм. Бид ч гэсэн энэ замыг туулаад явах хэрэгтэй. Хот төлөвлөлт гэдэг зураг төслийг нь зураад болчихдог зүйл биш. Хэрэгжүүлэх нь жинхэнэ утгаараа төлөвлөлт юм. Ер нь төлөвлөлтийг мэргэшил төдийхөн биш тусдаа салбар болгон хөгжүүлэх шаардлагатай санагддаг. Тэгвэл энэ талын өндөр мэдлэгтэй боловсон хүчнүүд гарч, цаашид илүү оновчтой ухаалаг зохицуулалттай хөгжих боломж бий болно. Бас багш нараа бэлтгэмээр байна.
Ө.Ганболд: Нэг хэсэг хотыг нүүлгэх үү, эндээ суух уу гэж их яригдсан. Нүүлгэе гэхээр тийм тохиромжтой газар миний санаанд ордоггүй юм. Монгол нутгаа сайн мэдэхгүй байгаагийнх уу, мэдэхгүй. Томоохон хот бол гол мөрөн дагаж суурьшдаг. Тийм тохиромжтой сайхан нутаг байвал шинэ хотыг төлөвлөхөд миний хувьд бэлэн. Сайн ч төлөвлөж чадна гэж бодож байна.
З.Туяа: Ер нь аливаа асуудлаас зугтахгүйгээр нүүр тулж шийдэх хэрэгтэй. Улаанбаатар хотыг нүүлгэлээ гэхэд асуудлаа шийдэж сураагүй байгаа цагт ахиад л энэ цэгтээ ирнэ. Бид хот төлөвлөлт тал дээр дөнгөж сургуульд орж байгаа 6 настай хүүхэд л гэсэн үг. Дэлхийн олон хот энэ асуудлыг даваад л гарсан. Бид ч гэсэн чадах болно.
Э.Туяа: Монголд том, жижиг нийлээд 800 -аад зураг төслийн компани бий гэж сонссон. Энэ чиглэлийн халуун тогоонд чанагдаж яваа хүний хувьд өөрчилж, шинэчилмээр зүйл юу байна вэ?
Ө.Ганболд: Хамгийн түрүүнд хэлмээр санагддаг зүйл бол төр, засаг зураг төсөлчдийн ажил бүтээлийг “үнэгүй” ажиллагаа мэт үзэх юм. Төр, засгаас зарласан тендерт оролцоход нэг мянган төгрөгийн татварын өртэй бол ямарч чадавхи боломжтой байсан хүлээж авахгүй. За үүнийг их мундаг, шударга, зөв хэмээн хүлээж авъя. УИХ дээр зураг төсөлгүй бол ямарч барилгын төсөлд хөрөнгө оруулалтыг нь батлахгүй гэж бидний ажлыг “чухалчилдаг” мөртлөө, төсвөөс санхүүждэг сургууль цэцэрлэг мэтийн барилгын зургийг 1-2 жилийн хугацаанд ямарч үнэ, төлбөргүй хийхээс өөр аргагүй байдалд оруулдаг. Энэ шударга уу? Үүнээс болж хагас дутуу, буруу зөрүү зураг хийгдэж хөрөнгө оруулалтын үр ашиг төөрдөг. За тэгээд зураг төслийн ажил, үйл ажиллагааны талаар яривал барагдахгүй.
З.Туяа: Зураг төслийн салбарт орж байгаа залуучууд ямар байгаасай гэж боддог вэ?
Ө.Ганболд: Манай ажлын нэг онцлог байдаг. Залуу архитектор, инженерүүд маань өөр хүний хийж боловсруулсан зураг төслийг үзэж судлаад суралцаж туршлагажиж болдог. Энэ архитектор ийм шийдэл гаргасан байна гээд шинжээд байвал их зүйл сурч болдог. Хичээлдээ онц дүнтэй атлаа мэргэжилдээ дургүй, муу дүнтэй ч ажилдаа зүрх сэтгэлтэй ханддаг оюутны аль нь ч бай ялгаагүй амьдрал дээр хамгийн их зүйл сурдаг гэдгийг залуучуудад хэлмээр байна. Мөн зөвхөн загвар дизайн гаргаад байхгүй хотын дэд бүтэц, цахилгаан, хот төлөвлөлт гэх мэт нийгмийн олон талын мэдлэгтэй болох хэрэгтэй. Манай ахмад архитектор Д.Чойжилжав асан “Архитектор хүн бол үхэн үхтлээ сурч байгаад дуусдаг юм” гэж надад хэлж билээ. Үнэхээр үнэн үг. Тиймээс залуучууд маань цаг ямагт суралцах хэрэгтэй.
АРХИТЕКТОР ХҮН ЭМХ ЦЭГЦТЭЙ СЭТГЭДЭГ, ОРОН ЗАЙН МЭДРЭМЖТЭЙ БАЙДАГ
З.Туяа:Та архитектор хүмүүсийн онцлог юунд оршдог гэж боддог вэ?
Ө.Ганболд: Архитектор хүн эмх цэгцтэй сэтгэдэг, орон зайн өндөр мэдрэмжтэй, олон талын зүйлд ур дүйтэй, одоо болон ирээдүйг хүнтэй нь холбож боддог, хүний төлөө гэсэн сэтгэлтэй, нарийн чимхлүүр зүйлийг анзаарч байдаг торгон мэдрэмжтэй байх шаардлагатай.
З.Туяа: Та ч аливаа юманд ур дүйтэй, олон талын авъяастай хүүхэд байсан уу?
Ө.Ганболд: Бөх, шатар хоёроос бусад бүх спортоор хичээллэдэг хүүхэд байлаа. Хоккей тоглож, цана, тэшүүрээр сайн гулгана. Айлын том хүүхэд учраас аав, ээж маань бүхий л боломжоор хангадаг байсан. Амралт болгоноор өвөл нь явж гулгана, зун нь сэлээд л эргээд бодоход ямар сайхан цаг хугацаа байгаа вэ. Бага байхаасаа л зураг зурдаг байсан одоо амьдралын минь салшгүй нэгэн хэсэг болжээ. Оюутан болоод нэг хэсэг фото зураг, кино зураг авах хоббитой байлаа. Амьдралын явцад хувийн бизнес эрхлэх болж, маш завгүй ажиллах болсон. Нэг л мэдэхэд нөгөө олон хоббигоо хэдийн орхижээ. Одоо миний хобби юу вэ гэвэл ам хөдөлж өгөхгүй л байна. Интернэтийг хобби гэлтэй биш. Хэсэг хугацааны дараа барилгын зарим гар ажилллагааг хөнгөвчилсөн багаж хэрэгсэл хийх, гэрийг шинэчлэх бүтээл хийж амжуулах санаа байгаа.
Ө.Ганболд: Зарим хүмүүс эргэн тойрноо анзаарах сөхөөгүй ажиллаж, зарим нь тааваараа, санаа зовох зүйлгүй минималист маягаар амьдарч байна. Амьдралын утга учир юунд оршдог гэж та боддог вэ?
З.Туяа: Ямар өргөн хүрээний асуулт вэ? Энэ тухай яривал их том сэдэв болох байхаа. “Би энэ орчлонд яах гэж төрсөн юм бол, амьдрал шал утгагүй юм” гээд бодоод байвал үнэхээр харамсалтай. Тиймээс ямар нэгэн сайн, сайхан зүйл рүү тэмүүлж, өөрийн үзэл бодол, зарчмынхаа хүрээнд аюулгүй орчинд, сайхан нөхцөлд үр хүүхэдтэйгээ элэг бүтэн хамт амьдарч, муу үйлээс хол, хүн болсныхоо хэргийг бүтээж явахсан гэж боддог. Би үйлийн үрэнд итгэдэг. Үйлдэл хийсэн бол үр дүн заавал гарна. Ямар ч үр дүн гарсан чинийх л байх болно. Үйлийн үрийг чи ганцаар үүрвэл ч яахав, гэхдээ юм нэгээр байхгүй заавал холбоостой тул нөлөөлөл заавал байна. Бодит байдалд ч үр хүүхэд, ирээдүй хойчдоо нөлөөлбөл гэж цаг ямагт бодож байх хэрэгтэй гэж боддог. Бид урьд нь бие биенээ, хүн хүнээ гэдэг нийгэмд амьдардаг байсан. Одоо цагт хүний муухай чанарыг илүү их үзсэн нийгэмд үр хүүхдүүд маань өсөж байна. Тиймээс ийм сайхан цаг үе байсан юм шүү гэдгийг залуу үедээ, үр хүүхэддээ хэлж сургаж, үнэт зүйлсээ өвлүүлэн үлдээх нь амьдралын нэгэн утга учир юм.
Ө.Ганболд: “Барилга.МН” сэтгүүл амжилтын эзэн болж чадсан хүмүүсийг урьж оролцуулдаг юм байна. Тиймээс хоёулаа хийж бүтээсэн, ололт, амжилтынхаа талаар ярих нь зөв байх. Ер нь амжилтанд хүрсэн хүн гэж ямар хүнийг хэлэх вэ?
Э.Туяа: Миний бодлоор хүн бүр шат шатандаа хийхээр зорьсон зүйлдээ хүрч чадсан бол тэр амжилт. Бусдыг хохироогоогүй, өөрийнхөө хүн чанарыг алдаагүй хүнийг л амжилтанд хүрсэн хүн гэнэ. Тууштай, түүндээ хүрэх зарчимтай, өөрийнхөө хүсэж байгаа, хүрч чадах зүйлээ харж чаддаг хүн амжилтанд хүрч чаддаг. Бас боломж гэдэг үг байдаг. Боломжийг өөрөө мэдрэхээс гадна гадны хүчин зүйл их байдаг. Олон хүчин зүйлээс хүний хүчин зүйл их нөлөөтэй. Намайг ажлын туршлагагүй гэж үзэлгүй төлөвлөгч болоход минь нөлөөлсөн Барилга хот байгуулалт, нийтийн аж ахуйн газрын дарга асан Б. Бямбажав, хэлтсийн дарга байсан Г. Мягмар архитектор, Орон сууцны төслийн удирдагч, гайхалтай менежер Ц.Энхбаяр нартаа их баярлаж явдаг. Энэ хүмүүс намайг залж, чиглүүлж, хамтран ажилласнаар би гэдэг хүн хот төлөвлөгч гэдэг мэргэжлийг эзэмшсэн гэж өөрийгөө боддог. Бас миний багш Жералд Эрбах гэж Америкийн хот төлөвлөгч хүн байдаг. Энэ хүнээс маш их зүйлийг сурч мэдсэн, одоо хүртэл зөвлөгөө өгсөөр л байдаг. 20 гаруй жил энэ салбарт ажиллахдаа ерөнхий төлөвлөгөөний зургийг анх удаа Аutocad дээр боловсруулж гаргасан байдаг юм. Орон сууцны салбарт газрыг дахин зохион байгуулж иргэдийн оролцоотойгоор төлөвлөлтийг хэрэгжүүлсэн анхны төслүүдийг хэрэгжүүлэхэд ажилласан. Улаанбаатар хотын цэцэрлэгжүүлэлтийн мастер төлөвлөгөөг боловсруулж гаргасан, Гандантэгчинлэн хийд ормын гэр хорооллын төслийг боловсруулж газрын эзэдтэй хамтран дэд бүтцийг татах ажлыг хэд хэдэн гудамжинд зохион байгуулсан, Улаанбаатар хотын газар ашиглалтын үүргийн бүсчлэлийн дүрмийг боловсруулахад хамтран оролцлоо, Баянзүрх дүүргийг хөгжүүлэх төлөвлөгөөг боловсруулсан. Төрөл бүрийн захиалагчтай олон төрлийн баримт бичиг боловсруулж гаргасандаа их баяртай байдаг. Энэ бүгдийн ард маш их зүйлийг судлаж мэдэх боломж олгодог. Тиймээс энэ боломжийг олгосон захиалагчдадаа бас баярлаж явдаг.
Ө.Ганболд: Хот төлөвлөлтийн талаар олон зүйл ярьж, санал бодлоо хуваалцлаа. Ярилцаж суухад үнэхээр таатай байна. Туяагийнхаа цаашдын ажил, амьдралд нь өндөр амжилтыг хүсэн ерөөе.
З.Туяа: Баярлалаа. Энэ замбараагүй байдлыг бид л бий болгосон. Суралцлаа, одоо даван туулаад засаж чадна гэдэгт итгэлтэй байна. Хойчийн үр удам минь сайхан хотод амьдрах болно. Уг нь бид их азтай. Эрс тэрс дөрвөн улиралтай, дэлхийн ямар ч орон атаархмаар тал сайхан нутагтай шүү дээ. Надтай ажиллаж байсан гадаадын залуу зөвлөхүүд “Та нараар бахархаж байна. Хаана ч явсан эх орноороо бахархах, түүнийгээ хөгжүүлэх юмсан гэсэн сэтгэлийн бахархалтай хүмүүс юм. Бидэнд тийм хандлага байдаггүй. Тэр нь их харамсалтай санагдаж байна” гэж билээ. Тэр үед үнэхээр сайхан санагдсан.
Э.Туяа нь 1997 онд Техникийн их сургуулийн архитектурын анги, 2011 онд АНУ-ын Засгийн газрын Fulbright тэтгэлгээр Айова мужийн Айвагийн их сургуульд Бүс нутаг, хот төлөвлөлтийн чиглэлээр суралцаж мастерийн зэрэг авсан. Барилгын салбарт засал чимэглэлч, бетон арматурчнаас эхлээд архитектор, хот төлөвлөгч болтлоо сурч, өсөн дэвжиж, 2008 онд “New Urbanizm” ХХК-ийг байгуулсан шинэ цагийн шинэлэг сэтгэлгээтэй архитектор юм.
ТӨЛӨВЛӨЛТ ХИЙСНИЙ ДАРАА ГАЗРАА ӨГӨХ ҮҮ, ГАЗРАА ӨГСНИЙ ДАРАА ТӨЛӨВЛӨЛТӨӨ ХИЙХ ҮҮ ГЭДЭГ СОНГОЛТЫГ ТӨР ЗАСАГ БУРУУ ХИЙСЭН
З.Туяа: Хамгийн түрүүнд архитектор мэргэжлийг яагаад сонгох болсон талаар асуумаар байна. Мөн салбартаа хэдэн жил ажиллаж байгаа вэ?
Ө.Ганболд: Энэ мэргэжлийг сонгох болсон хамгийн гол зүйл бол багын зурах, бүтээх сонирхол их байсных гэж боддог. Би Төв аймгийн Жаргалант сумын хүн. Гол ус, ой мод, ан амьтан, байгалийн бүхий л сайхан зүйлс цогцолсон, газар тариалан, мал аж ахуй хосолж, ажил бүтээл ундарсан сайхан нутагт төрж өссөндөө бахархаж явдаг. Уг нь би хөдөөнийх мөртлөө сумын төвд, орон сууцанд амьдардаг, суурин амьдралыг илүүд үздэг, гадаадын хөгжингүй орон руу өнгийх сонирхолтой, дизайн моодонд дуртай сонин хүүхэд байсан. Жаргалантын 10 жилийн сургуульдаа одоогийнхоор бол “дизайнер” нь байлаа. Ханын сонин, зарлал, мэдээлэл, анги кабинет тохижуулах гээд зурах, бичих бүхий ажлыг багш нарын даалгавраар амжуулдаг “завгүй” хүү байсан. Бүгдийг “плакатный үзэг”, бийр, гуашаар хийнэ. 8-р ангид байхаасаа архитектор болно гэж мөрөөдөж эхэлсэн. 1972 оны хавар, 10 дугаар ангиа төгсөөд дээд сургуульд элсэхээр Төв аймагт “конкурсдсан”. Тухайн үед архитектурын хуваарь байсангүй тул МУИС- ийн Гадаадын бэлтгэл ангийн хуваарь авчихлаа. Хавар нь, гайгүй төгсөөд 60 хүүхдээс, жагсаалтын 5-д орж хуваарь сонгох болов. Архитектур бас байсангүй, иймээс Польшид мебелийн технологийн хуваарь авч билээ. Хэдийгээр гадаадад сурахаар явах боловч хөдөө гэртээ байж сууж чаддаггүй, сэтгэл нэг л гонсгор. Ингээд хот орж Дээд боловсролын хороо, зарим яам, тамгын газраар явж арга чарга хайв. Эцэст нь Улсын Барилгын зургийн төв институт гэдэг том байгууллагаар орж, боловсон хүчний хэлтсийн дарга Д.Гомбосүрэн гуайд өөрийгөө “сурталчилж” үзлээ. Аз болоход эсрэг хаалганд суудаг Монголын архитекторуудын эвлэлийн хариуцлагатай нарийн бичгийн дарга С.Шагдарсүрэн гуайг дуудаж намайг танилцуулав. Ашгүй, тэд намайг тоож, институтын захиргаанд тодорхойлж өгснөөр тус байгууллагад 1 жил бага техникчээр, архитекторуудын туслахаар ажиллаж билээ. Ингээд, 1974-1979 онд ЗХУ-д, Ташкентын Архитектурын дээд сургуульд суралцаад, төгсөж ирээд төрөлх институтдээ эргэн ирж ажилласан. 1991 оноос өмч хувьчлалаар орж, 1993 онд өөрийн, зураг төслийн компаниа байгуулсан. Компани маань анх гурван ажилтантай байсан бол одоо 20 гаруй архитектор, инженерүүдтэй, 26 дахь жилдээ хот төлөвлөлт, барилгын зураг төслийн чиглэлээр ажиллаж байна. Энэ хугацаанд бид том жижиг 500 гаруй зураг төсөл боловсруулсан бөгөөд ойролцоогоор тал хувь нь хэрэгжжээ. Эдгээр төслийн 90 орчим хувь нь Улаанбаатар хотод биелэлээ олсон байдаг.
З.Туяа: Миний хувьд Ш.Нарантуяа багш маань 8 дугаар ангид мэргэжил танилцуулах аялал зохион байгуулж тэр үеийн барилгын ТМС 5, 4 одоогийн КТМС болон барилгын коллежийн сургуулиудтай танилцуулсан юм. Энэ сургуулиуд маш их сэтгэгдэл төрүүлж би гэдэг хүн барилгачин болох хүсэлтэй болсон. Их зөрсөн юм шиг байгаан. Ээж минь уг нь 10 дугаар ангиа төгсөх хэрэгтэй, гэхдээ миний охин ТМС-д орох гэж тэгж их хүсээд байвал ядаж холбооны мэргэжил сонгохгүй юм уу гэж билээ. Миний аав барилгын инженер хүн л дээ. Одоо эргээд бодоход аав минь намайг барилгачин болохыг үнэхээр хүссэн үү, ажиллаж чадах хүн мөн үү гэж шалгасан юм шиг санагддаг. 9 дүгээр анги төгссөн зун намайг Хэнтийн Дэлгэрхаан сумын эмнэлгийн барилга дээр туслахаар ажлуулж шавар зууруулж, цемент зөөлгөж барилгын хүндхэн ажлуудыг хийлгэсэн ч миний бодол өөрчлөгдөөгүй юм. Үнэхээр чин хүсэл эрмэлзэлтэй байгааг минь ойлгосон аав маань барилгыг барихаас өмнө зурж, төлөвлөдөг гэдгийг хэлсэн. Ингээд архитектор Д.Шаарийбуу гуайтай уулзаж, зургийн институтын гарандаа цагаан ханцуйвчтай, цагаан халадтай архитекторуудыг анх харж, танилцаж байлаа. Тэр үеэс л энэхүү мэргэжлийг эзэмшихээр шийдсэн дээ. Гэвч амар байгаагүй. 10 дугаар анги төгсөхөд Политехникийн их сургууль Улаанбаатараас архитектурын ангид хүүхэд авахгүй гээд гадаадын гуравхан хувиар дээр хотын хүүхдүүд өрсөлдөж байсан учраас тэнцээгүй. Их сургуульд ороогүй бол томилолт аваад ажилд ордог байсан цаг. Тэр үед Хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн барилга конторт засал чимэглэлч, дараа нь бетон арматурчнаар 2 жил гаруй хугацаанд ажиллаад Эрхүүгийн Политехникийн их сургуулийн архитектурын ангид элссэн дээ. Тэндээсээ Техникийн их сургуулийн Барилга инженерийн сургуульд шилжин ирж сургуулиа төгссөн юм. Оюутан байхдаа хотын гэр хорооллын төлөвлөлтийн оюутны эрдэм шинжилгээний хуралд анх удаа орсон юм. Суурьшлын бүсийн талаар ойлгох гэж оролдож байсан минь миний одоогийн ажилтайгаа холбогдох сэжүүр болсон болов уу гэж боддог. Бараг 20 гаруй жил энэ чиглэлээр ажиллаж байна даа.
Ө.Ганболд: Америкт хот төлөвлөлтийн чиглэлээр мастер хамгаалаад ирсэн. Энэ талаараа ярихгүй юу. Тэнд сурсан зүйлээ Монголдоо хэрхэн хэрэгжүүлж байна вэ?
З.Туяа: 2011 онд Америкийн Засгийн газрын тэтгэлэгт шалгарч Айова мужийн Айовагийн их сургуулийн бүс нутаг, хот төлөвлөлтийн ангид 2 жил сураад ирсэн. Манай сургууль Хот төлөвлөлтийн олон чиглэлээр мэргэшүүлдэг. Миний хувьд газар, орон сууц, тээврийн чиглэлээр суралцсан юм. Монголд байхдаа Барилга архитектурын газар, Барилга хот төлөвлөлт, нийтийн аж ахуйн газар гээд Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлагт 4 жил, АХБ-ны санхүүгийн дэмжлэгтэйгээр хэрэгжсэн Орон сууцны санхүүжилтийн төслийн удирдах нэгжид 8 жил гаруй ажиллахдаа газрыг дэд бүтэцжүүлж, түүнийг хэрхэн эргэлтэнд оруулж улмаар шинэ хорооллыг хэрхэн бий болгох уу, гэр хорооллын нөхцөл байдлыг иргэдийн оролцоотойгоор хэрхэн дээшлүүлэх, дахин зохион байгуулах арга хэмжээг хэрхэн төлөвлөх гэх мэт зорилготой анхны төслүүд дээр ажиллаж байсан учраас Америк руу явахдаа маш том зорилготой, сурч мэдэх хүсэл дүүрэн явсан. Манай сургуулийн онцлог нь бакалавр, докторын анги гэж байхгүй зөвхөн магистрын сургалттай. Хотын удирдлага, бодлого, хөрөнгө оруулалт тал руугаа хичээл заах бөгөөд хот, бүс нутгийн асуудалтай холбоотой олон чиглэл, сектороор мэргэшүүлдэг.
Монголд хот төлөвлөлт бол архитектор хүний нэг төрлийн мэргэшил төдийхөн байдаг бол Америкт ямар ч мэргэжлийн хүнийг мастерын зэрэгт суралцуулаад хот төлөвлөгчийн бүхий л чадварыг эзэмшүүлдэг. Надтай хамт цэцэрлэгийн багш, хуульч, сэтгүүлч, инженер мэргэжилтэй хүмүүс сурч байсан. Хамгийн гол нь төрөл бүрийн мэргэжлийн энэ хүмүүс төгсөхдөө олон жил ажиллаж буй мэргэжлийн хүмүүстэй асуудлыг нэг түвшинд харж, нэг “хэлээр” ярилцаж чадах түвшинд суралцуулдаг нь гайхамшигтай. Манай ангийнхан шууд л хотуудын төлөвлөлтийн албаны даргаас эхлээд хөрөнгө оруулалт, боловсролын газрын төлөвлөлтийн хэлтэс, төрийн департамент гээд янз бүрийн түвшний төлөвлөлтийн албан тушаалуудад ажиллаж байна. Америкт байхад Дэлхийн банкнаас зарлагдсан Улаанбаатар хотын орон сууцны стратеги боловсруулах тендерт баг болж оролцоод уг тендерт ялсан. Тиймээс ажил эхлээд л төрд ажиллах боломж ч өгөөгүй гэж хэлэхэд болох юм. Хэдийгээр хувийн салбарт ажиллаж байгаа ч манай мэргэжил төрийн бодлого, шийдвэр, үйл ажиллгаатай шууд холбоотой байдаг тул өөрийн боловсруулж буй төсөл хөтөлбөр, төлөвлөгөөндөө сурсан мэдсэнээ шингээж, нэвтрүүлж, зөвлөж байгаа гэж боддог. Уг нь багшлах зорилготой. Өмнө ч цагийн багш хийж байсан. Ирээд цагийн багшаар ажилласан ч миний туршлага хуримтлуулсан чиглэлийн хичээл өгөөгүй тул больсон. Нөгөө талаар багшийн ажлыг бүх цаг хүчээ зарцуулж хийх ажил гэдгийг ойлгосон, тиймээс зөвлөхийн ажил хийж байх хугацаанд бас боломж хомс гэдэг нь харагдсан тул одоогоор энэ санаагаа хойш тавиад л байж байна даа.
Ө.Ганболд: Миний бодлоор гадаадад номын дуу сонссон туршлагатай хүмүүсээ хот төлөвлөлтийн газар ажиллуулмаар санагдах юм. Яагаад хувиараа компани байгуулах болсон бэ?
З.Туяа: Ер нь явахаасаа өмнө компаниа байгуулчихсан байсан. Өмнө нь би төрд ажиллаж байсан. Эх төгсгөлгүй, улс төрөөс хамааралтай олон асуудал, хэдэн жил ч үргэлжилдэг. Гэтэл би нэг ажлын үр дүнг хармаар байдаг. Тиймээс төслөө дуусгаад дахиад л нэг эхлэл төгсгөлтэй ажил хиймээр байсан тул буцаж ороогүй. Хотын хөгжлийн талаар төлөвлөж, шийдвэр гаргаж буй тал болон иргэдийн хооронд гүүр болох хүмүүсийн орон зай маш дутагдаж байгааг харсан учраас нэлээн бодож байж компаниа байгуулсан. Байгуулах хүртлээ олон газар ажилласан. Оюутолгойн орон нутгийн хэлтэст бүс, орон нутгийн төлөвлөлт, дэд бүтцийн хөтөлбөрийн зохицуулагчаар хүртэл ажилласан. Компаниараа хийсэн миний анхны ажил бол JICA-н зөвлөх компанид хийж өгсөн хот төлөвлөлтийн хууль эрх зүйн тогтолцооны талаарх судалгаа байсан. Ер нь зөвлөх үйлчилгээгээр үзүүлж буй хот төлөвлөгчдийн үүрэг хамгийн чухал гэж төсөл дээр ажиллах хугацаандаа ойлгож авсан ч одоо бол төлөвлөлт бүх салбарт хүнд болсон байгааг харж байна. Ийм байдлаар, энэ хэлбэрээр өнөөгийн нөхцөлд нөлөөлөл үзүүлнэ гэдэг амаргүй гэдгийг маш сайн ойлгож байгаа. Учир нь бидний зөвлөгөө зөвхөн цаас болж үлдэх нь их. Тиймээс шийдлийг хүлээж автал нь үндэслэлүүдийг сайн гаргаж, нийтэд ойлгуулж, таниулах чиглэлд ажиллах хэрэгтэй. Бусад улс оронд төлөвлөгчид өмгөөллийн хэлбэр лүү орсон байдаг. Төлөвлөгчид их сонин хувь заяатай хүмүүс. Олон талд байгаа асуудлыг судалж, учрыг гаргаж, хужирыг нь тунгаагаад, шийдэл гаргадаг, гэхдээ шийдвэрийг улс төрчид гаргадаг. Тиймээс төрд ч бай, хувьд ч бай нийгэмд үйлчилдэг тул улс төрөөс ангид, гэхдээ нийгмийг төлөөлж дуу хоолой нь байх хэрэгтэй болдог. Ийм учраас хувь компаний шугамаар хөндлөнгөөс зөвлөгөө өгч ажиллах нь илүү үр дүнтэй юм шиг санагдсан тул хувиараа ажиллаж байгаа.
З.Туяа: Утаа, түгжрэл, хотын иргэдийн энэ их бухимдал, стресс бүгд хотын “зовлон”. Бид юун дээр алдсан гэж та боддог вэ?
Ө.Ганболд: Улаанбаатар хотын хот төлөвлөлтийн үндсэн араг хэлхээсийг өнгөрсөн зууны дунд үеээс эхлэн Москвагийн хот төлөвлөлтийн гурван Институтад боловсруулсан. Зарим хэсэгчилсэн төлөвлөлт, ерөнхий төлөвлөгөөг манай УБЗТИ-ын Ерөнхий төлөвлөгөөний товчооныхон боловсруулсан. Тэр үед хотыг яг зураг, төлөвлөгөөгөөр барьж хэрэгжүүлдэг байсан нь өнөөгийнхөөс хамаагүй илүү ухаалаг байсан. Ямарч бэлтгэлгүй, төлөвлөлтгүй, нийгмээрээ хамтран суурьших ямарч ойлголтгүй байхад 2004 оны сонгуулийн өмнө Монгол Улсын иргэнд газар өмчлүүлэх тухай хуулийг баталснаар нийслэл хотын маань ирээдүйн хөгжил явцгүй болж, өнөөдрийн газрын бужигнаан эхэлсэн. Газар олголтыг зүгээр л мөнгө олох арга болгосноор одоо бөгөөд цаашдаа ч хот нийтээрээр утаа, түгжрэл, шороо, хогондоо умбах нь ойлгомжтой. Энд газар олгохыг буруутгаагүй, гагцхүү төлөвлөлтийн дараа эмх цэгцтэй олгох тухай хэлэх гээд байгаа юм. Тухайн үед, дээрх хуулийг цаг нь болоогүй гэж УИХ-ын гишүүн асан С.Оюун эсэргүүцэн Улаанбаатар зочид буудлын өмнө Улс төрийн суулт зарлаж архитекторууд, мэргэжлийн хүмүүс дэмжин сууж байлаа. Газар өмчлөх бэлтгэл хангагдаагүй, цаг нь болоогүй гэдгийг тухайн үед 13 үндэслэл гаргаж, Улаанбаатар хотын хил заагийг тодорхой болгож, хот төлөвлөлт хийсний дараа газраа олгох хэрэгтэй гэдгийг хэлж байсан. Гэвч үнэгүй газар авах гэж байгаа иргэд, сонгуульд ялах хүсэл дүүрэн улс төрийхөн энэ асуудлыг авч хэлэлцээгүй. Ер нь газрыг өмчилнө гэдэг ухагдахууныг би сайн ойлгодоггүй. Хийж бүтээсэн, олж авсан өмч, баялгаа өмчлөхийг ойлгож байна, харин 70, 80 жилийн настай хүн гэдэг амьтан олон тэрбум жилийн настай газар шороог өмчлөөд яах юм. Үр хүүхэддээ үлдээнэ, зарж үрж мөнгө болгоно гээд гоё зүйлүүд бий л дээ харамсалтай нь газрын үнэ, байгалийн тогтоц, байршил зэргээсээ шалтгаалан янз бүр байдаг тул бүгдэд тэгш, ижил үнэтэй 0,07 га олдохгүй шүү дээ. Бид төлөвлөлтөө хийчихээд газраа тарааж өгөх үү, газраа тарааж өгчихөөд дараа нь тахир, муруй зам төлөвлөж суух уу гэдэг сонголтыг л буруу хийсэн. Энэ нь улс, орон нутгийн түвшний албан тушаалтнуудын бодлогогүй, амин хувиа бодсон муйхарлалаас болсон. Цаашид энэ алдааг засахад маш их хөрөнгө мөнгө, цаг хугацаа шаардлагатай.
З.Туяа: Таны хэлсэн “бужигнуулах” гэдэг үгийг би ойлгохдоо нийгэмтэй хамаатай гэж боддог. Нийгэм солигдож хөрөнгө оруулалт ТҮЦ-нээс эхэлж, бараг хүн бүр ганзгын наймаа хийж, байрны доод давхарын өргөтгөл, дараа нь 2000 он гэхэд хувийн салбар хөрөнгө оруулалт хийх хэмжээнд ирж, орон сууц шинээр барих чадавхитай болж ирсэн. Төвийн хэсгээ учир замбараагүй барилгажуулаад, гэр хорооллоо гаргуунд нь гаргасан. Газар олголтын шатанд газрыг гэр хороолол, дэд бүтэцтэй холбогдох хэсэг гэж хоёр хувааснаас бүх зүйл эхэлсэн гэж боддог. Гэр хороололд хорооны даргаас хаяг аваад л гэрчилгээг олгож байсан. Тэр хүн хаана ямар нөхцөлд бууж байгаа нь огт хамаагүй. Дараа нь иргэдэд газар өмчлөх эрхийг нь олгосон атлаа үүргийг нь ойлгуулаагүй. Бид бэлтгэлээ базаалгүй л шийдвэр гаргаснаас ийм зүйл болсон. Бидний үзсэн харсан нэг түвшинд байсан тул хараа хүрээгүй байсан байх гэж боддог байсан ч Булган, Хөвсгөл аймгийн төвүүдийг харахаар аливаа асуудал хариуцсан хүний хандлагаас хамаатай нь харагддаг. Тиймээс мэргэжлийн зүгээс нийгэмд үүний нөлөөг ойлгуулахаар тууштай тэмцсэн бол бас ч гэж гайгүй байх байсан болов уу ч өөрсдөдөө буруу өгдөг.
АСГАСАН ШАГАЙ ШИГ ГЭР ХОРООЛОЛ
Ө.Ганболд: Хот байгуулалтад багагүй хөрөнгө мөнгө зардаг ч дорвитой үр дүн гарахгүй байна. Энд ямар асуудал байна вэ?
З.Туяа: Улсаас хөрөнгө баталчихвал хот төлөвлөлтийн асуудал шийдэгдэнэ гэж боддог. Хөрөнгө оруулалтын төлөвлөлт нь зөвхөн зураг төсөл биш юм. Төр хөрөнгө оруулалтаа төлөвлөхдөө хувийн байгууллагууд төслөө төлөвлөдөгтэй адил байгаасай гэж хүсдэг. Одоо бол “бушуу туулай борвиндоо баастай” гэдэг шиг л болж байгаа шүү дээ. Шийдвэр гаргахад хэн хохирч, хэн хожих вэ гэдэг талаар тооцоотой орж зөв шийдвэр гарч байгаасай. Дэд бүтэц бүхий хотын төв хэсэгтээ маш их хөрөнгийг зарцуулдаг хэрнээ асуудлын голомт болсон гэр хорооллыг орхигдуулаад байна. Хийхдээ цогцоор нь хэрэгжүүлж чадахгүй байна. Салбар, салбар тусдаа. Гэтэл газар, орон зай нэг. Салбарын хөрөнгө оруулалтууд уялдаж, төсөл хөтөлбөрүүд нэгдэж байж илүү их үр нөлөө гарна. Гэтэл ийм зохицуулалт байхгүй. Одоо шинээр баригдаж буй гүүр олон нийтийн сүлжээ буюу сошиалд нэлээн шуугиан тарьсан. Энэ гүүр хотын хүн амын дийлэнх хэсэг амьдарч буй гэр хорооллын иргэдэд ашигтай юу гэдгийг бодох л хэрэгтэй. Хотын төвд бүхий л хэрэгцээт зүйлийг бий болгосон байна. Гэтэл гэр хорооллынхон өөрсдөө л бүгдийг хийдэг. Байшингаа барина, 00 - оо өөрсдөө ухна, литр усанд хүртэл орон сууцанд амьдарч байгаа иргэнээс илүү өндөр үнэ төлдөг. Улсаас гэрэл цахилгаан, ус түгээх цэг, хог хаягдал, нийтийн тээвэр. Тэр нь хүртэл хязгаартай.
Орон сууцанд амьдарч байгаа иргэдэд ямар үйлчилгээ үзүүлж байна, гэр хорооллынхон ч адил үйлчилгээ авах эрхтэй. Төр үйлчилгээгээ тэнцүү хүргэх хэрэгтэй гэж би боддог. Инженер шугам сүлжээтэй газар орон сууц баригдахад мэргэжлийн хяналтаас эхлүүлээд олон шалгалтаар орж байж ашиглаж эхэлдэг. Үүн шиг иргэдийн хашаандаа барьсан байшин нь аюулгүй, агааржуулалтын зөв системтэй, газар хөдлөлтөд тэсвэртэй, чанартай баймаар байна. Бас бие даасан ямар инженерийн системийг хэрэглэх боломжтой юм түүнийг нь зааж өгч, орон сууцны нөхцөл сайжруулах зээлийн системтэй нь холбож өгөх хэрэгтэй. Ер нь гэр хороолол гэдгийг амины орон сууцны хороолол гэж ойлгож, хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Одоо гэр хороолол нь дэлгэсэн тэрлэг шиг, тэнд баригдсан барилга нь асгасан шагай шиг үнэхээр замбараагүй болсоор байгаа. Амьдарч байгаа гудамж нь хаанаас эхлээд, хаана дуусаж байгааг ч мэдэх боломжгүй. Хаягийн системээ хүртэл зөв хийж чадахгүй байна шүү дээ. Тиймээс хэн хэнээсээ юуг нэхэж, ямар асуудал иргэдийн нуруун дээр, ямар асуудлыг нь улс шийдэх ёстой вэ гэдгийг тодорхой байлгах хэрэгтэй.
Ө.Ганболд: Би энэ тал дээр чамтай санал зөрж байна. Мэдээж орон сууцныхан болон гэр хорооллынхон адил үйлчилгээ хүртэх ёстой тухай ярих нь зөв хэрэг. Гэхдээ ийм боломж, санхүү, эдийн засгийн чадавх манай улсад байхгүй. Бид капиталист нийгэм, зах зээлийн орчинд амьдарч байгаа. Бүх үйлчилгээ үзүүлэгч нар оруулсан хөрөнгөө буцаан олж байж оршин тогтдог. Үйлчилгээ гэдэгт бид хоёр дэд бүтцийн үйлчилгээг ярьж байгаа бол цахилгаан, усан хангамжийн үйлчилгээг ямар нэг хэлбэр, хэмжээгээр гэр хороололд яаж ийгээд аваачсан. Харин төвлөрсөн дулааныг хүргэвэл утаа арилах сайн талтай ч улс энэ үйлчилгээг үзүүлж чадахгүй, тийм хөрөнгө ч алга. Тэгээд ч ийм тааруу, бага нягтралтай, замбараагүй хашаажсан, замын сүлжээ нь шийдэгдээгүй суурьшилд өндөр өртөгтэй дулааны шугамыг хэн ч тавьж чадахгүй, өртөгөө нөхөх боломжгүй. Би гэр хорооллыг түр маягийн суурьшил гэж боддог. 100 юмуу 300 жилийн дараа хүн төрөлхтөн маш хямд эрчим хүчийг эзэмших үед гэр хороололд харин баячууд нь амьдарч өндөр өртгөөр ашиглалтын зардлаа төлөн амьдарцгаах байх гэж боддог. Орон сууцныхан, ялангуяа шинэхэн хорооллын оршин суугчид ус, цахилгаан, дулаан, зам, ландшафт гэх мэтийн тохилог орчин, үйлчилгээг орон сууцныхаа үнээр дамжуулан өөрсдөө худалдаж авч байгаа, төрөөс өгөөд байгаа шууд татаас бараг байхгүй.
Ө.Ганболд: Энэ хөрөнгө мөнгийг хаанаас гаргах юм вэ?
Э.Туяа: Бид бүгд татвар төлөгчид. Татвараас бүрдсэн хөрөнгийг хүртээмжтэй хуваарилахгүй байна л гэж бодоод байгаа юм. Сүүлийн үед баян, ядуугийн ялгаа маш их боллоо. Хотын захад амьдардаг иргэд ажлын 8 цаг дээр нь нэмээд гэртээ харихын тулд 2 цаг зарцуулж байгаа. Үүнийг хэрхэн тэнцвэртэй болгох вэ гэдэг асуулт гарч байна. Гэр хороололд зарцуулах хөрөнгийг бий болгох хамгийн энгийн нэг жишээг авч үзье. Ногоон байгууламжтай гэдгээрээ зарим орон сууцны 1 метр квадрат нь 7 сая гаруй төгрөгний үнэтэй байдаг. Уг нь Улаанбаатар хотын хаана ч барилга барьсан үндсэн хийцийг барих өртөг ойролцоо үнэтэй. Гэтэл нийтийн эзэмшил болсон голын сав газрын дагуу барилга бариад илүү үнэтэй борлуулж байгаа шүү дээ. Тиймээс давуу эрх олгож тухайн газрыг олгосон юм бол зөрүү төлбөрийг улс авах хэрэгтэй. Тэр зөрүүг гэр хороололд зарцуулж ижил орон зайг бий болгоход зарцуулах хэрэгтэй юм. Хэрвээ төрийн нийтийн эзэмшлийн газрыг суурьшлын газар болгох гэж байгаа бол иргэдэд ил тод мэдээлэгддэг байх ёстой. Гэтэл энэ асуудал олон нийтийн хараанаас гарч, хяналтаа алдчихсан учраас энэ цоорхой дээр хувь компаний ашиг болоод байна.
Дэлхийд олон орон манай энэ үйл явцыг туулаад гарсан байдаг. Европын орнууд замбараагүй гудамжаа эмх цэгцэнд оруулж чадсан. Бид өмчлөгдсөн газрыг хөгжүүлэх мориндоо нэгэнт мордсон. Тиймээс хэрхэн бага зардлаар үүсээд буй асуудлыг шийдэх үү гэдэг л чухал байна. Одоо баригдаж буй орон сууцны хэрэглээний зардлыг зах зээлийн үнээр нь зохицуулбал орон сууцны борлуулалтын анхдагч үнэд нөлөөлнө гэж боддог. Учир нь одоо орон сууцны өмчийн эзэд хариуцах дээврийн засвар, орон сууцны хорооллын дотоод тохижилтонд төрөөс хөрөнгө хийж байна. Уг нь СӨХ-ийн газар бол дундын газар. Тэнд хөрөнгө оруулалт хийхдээ зардал хуваах маягаар санхүүжих хөтөлбөрүүд яагаад хэрэгжүүлж болохгүй гэж, гэр хороололд мөн ялгаагүй орчны нөхцөл байдлаа сайжруулахад хөрөнгийг иргэдийн бүлгүүдэд чиглүүлж олгох, гэхдээ өөрсдөө тодорхой хөрөнгө гаргавал үлдсэнийг улсаас гаргах гэх мэт хөтөлбөрөөр иргэдийн хамтын үйл ажиллагааг дэмжих замаар их зүйлийг хийж болно шүү дээ. Харамсалтай нь энэ чиглэлд олон улсын байгууллагууд л ажиллаад байдаг. Харин манай төр хүлээн авагч нь л болоод байна.
ЕРӨНХИЙ БОЛОВСРОЛЫН СИСТЕМД ХОТ ТӨЛӨВЛӨЛИЙН ТАЛААР ХИЧЭЭЛ ОРУУЛАХ ХЭРЭГТЭЙ
Ө.Ганболд: Орос, Хятад хоёрын хийн хоолой манайхаар дайрч бид гэр хороололд дулааны утаагүй эх үүсвэр хүргэж өгөхгүй л бол ойрын 20, 30 жилдээ утааны асуудлыг шийдэх нь үлгэр болно. Гэр хороолол, утааны асуудлыг ард түмний санал асуулга, УИХ, хот төлөвлөлт, газрын хуулийн хэмжээнд эрс хувьсгалч шийдвэр гаргаж байж шийдэж болох юм. Харамсалтай нь ийм хувьсгал хийх нийгмийн ухамсар бүрдээгүй байна. Гэр хорооллыг цэгцлэх ямар гарц байж болох талаар ямар гаргалгаа байна вэ?
З.Туяа: Та зам л тавиад байх хэрэгтэй гэж ярьдаг. Би тантай санал нэг байдаг. Эхний ээлжинд гудамж л гаргамаар байдаг. Ялангуяа босоо гудамжуудыг. Ингэснээр олон асуудлыг шийдэх боломж бий. Хэрвээ гудамж, замын коридор, блокууд нь гарчихвал айлуудыг 50 эсвэл 100 - аар нь бүлэг болж нэгдээд газрыг ашиглах үүргийн дагуу блок блокоор өөрчлөлтийг хийх боломжтой. Хувьчлагдсан газрын эздэд газарзүйн байрлалын ойлголтыг өгч, энэ хэсгийн газрыг ашиглах талаар мэдээлэл өгч, үүрэгжүүлж болно. Одоогоор хэсэгчилсэн ерөнхий төлөвлөгөөг ийм маягаар төлөвлөж эхэлж байгаа гэхдээ иргэдийг мэдээлжүүлэх ажил хомс байна. Төрийнхөн хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлнэ гэж яриад байгаа нь учир дутагдалтай санагддаг. Уг нь мөрдүүлэх гэж ярьмаар байгаа юм. Учир нь иргэн хүнд мөрдүүлэхийн тулд хэллэг яриагаа ч цэгцэлнэ. Мөрдүүлэхийн тулд мөрдөх хүндээ замын зургаа маш нарийвчлалтай хэлж өгөх хэрэгтэй. Хаяг яаж зааж өгдөг билээ. Түүнтэй адил иргэдээ маш ойлгомжтой дүрмийг зааж өгвөл бүгд мөрдөнө гэж боддог. Ийм дүрэм нь тодорхой улс оронд манайхан очоод ажиллаж амьдраад, амжилт гаргаад л байна шүү дээ.
Ө.Ганболд: Иргэд энэ талын ямар ч мэдлэг, боловсролгүй байна. Тэднийг хэрхэн мэдээллээр хангаж, ойлгуулах вэ?
З.Туяа: Ерөнхий боловсролын сургуульд хот хөдөөгийн ялгааны талаар хичээл байдаг юм билээ. Улаанбаатар хот бол бидний л зохион байгуулж буй үйл ажиллагааны үр дүн. Иймээс бид хийснээ эргэж хараад, тэгээд яаж болохгүйг хойч үедээ боловсролоор нь дамжуулж өгөх хэрэгтэй. Жишээлбэл, Англи Улс хүүхдүүддээ хогны талаар боловсрол олгож, 50 жилийн хугацаанд энэхүү хөтөлбөрөө хэрэгжүүлснээр асуудлаа шийдсэн байдаг юм. Бид ч гэсэн энэ замыг туулаад явах хэрэгтэй. Хот төлөвлөлт гэдэг зураг төслийг нь зураад болчихдог зүйл биш. Хэрэгжүүлэх нь жинхэнэ утгаараа төлөвлөлт юм. Ер нь төлөвлөлтийг мэргэшил төдийхөн биш тусдаа салбар болгон хөгжүүлэх шаардлагатай санагддаг. Тэгвэл энэ талын өндөр мэдлэгтэй боловсон хүчнүүд гарч, цаашид илүү оновчтой ухаалаг зохицуулалттай хөгжих боломж бий болно. Бас багш нараа бэлтгэмээр байна.
Ө.Ганболд: Нэг хэсэг хотыг нүүлгэх үү, эндээ суух уу гэж их яригдсан. Нүүлгэе гэхээр тийм тохиромжтой газар миний санаанд ордоггүй юм. Монгол нутгаа сайн мэдэхгүй байгаагийнх уу, мэдэхгүй. Томоохон хот бол гол мөрөн дагаж суурьшдаг. Тийм тохиромжтой сайхан нутаг байвал шинэ хотыг төлөвлөхөд миний хувьд бэлэн. Сайн ч төлөвлөж чадна гэж бодож байна.
З.Туяа: Ер нь аливаа асуудлаас зугтахгүйгээр нүүр тулж шийдэх хэрэгтэй. Улаанбаатар хотыг нүүлгэлээ гэхэд асуудлаа шийдэж сураагүй байгаа цагт ахиад л энэ цэгтээ ирнэ. Бид хот төлөвлөлт тал дээр дөнгөж сургуульд орж байгаа 6 настай хүүхэд л гэсэн үг. Дэлхийн олон хот энэ асуудлыг даваад л гарсан. Бид ч гэсэн чадах болно.
Э.Туяа: Монголд том, жижиг нийлээд 800 -аад зураг төслийн компани бий гэж сонссон. Энэ чиглэлийн халуун тогоонд чанагдаж яваа хүний хувьд өөрчилж, шинэчилмээр зүйл юу байна вэ?
Ө.Ганболд: Хамгийн түрүүнд хэлмээр санагддаг зүйл бол төр, засаг зураг төсөлчдийн ажил бүтээлийг “үнэгүй” ажиллагаа мэт үзэх юм. Төр, засгаас зарласан тендерт оролцоход нэг мянган төгрөгийн татварын өртэй бол ямарч чадавхи боломжтой байсан хүлээж авахгүй. За үүнийг их мундаг, шударга, зөв хэмээн хүлээж авъя. УИХ дээр зураг төсөлгүй бол ямарч барилгын төсөлд хөрөнгө оруулалтыг нь батлахгүй гэж бидний ажлыг “чухалчилдаг” мөртлөө, төсвөөс санхүүждэг сургууль цэцэрлэг мэтийн барилгын зургийг 1-2 жилийн хугацаанд ямарч үнэ, төлбөргүй хийхээс өөр аргагүй байдалд оруулдаг. Энэ шударга уу? Үүнээс болж хагас дутуу, буруу зөрүү зураг хийгдэж хөрөнгө оруулалтын үр ашиг төөрдөг. За тэгээд зураг төслийн ажил, үйл ажиллагааны талаар яривал барагдахгүй.
З.Туяа: Зураг төслийн салбарт орж байгаа залуучууд ямар байгаасай гэж боддог вэ?
Ө.Ганболд: Манай ажлын нэг онцлог байдаг. Залуу архитектор, инженерүүд маань өөр хүний хийж боловсруулсан зураг төслийг үзэж судлаад суралцаж туршлагажиж болдог. Энэ архитектор ийм шийдэл гаргасан байна гээд шинжээд байвал их зүйл сурч болдог. Хичээлдээ онц дүнтэй атлаа мэргэжилдээ дургүй, муу дүнтэй ч ажилдаа зүрх сэтгэлтэй ханддаг оюутны аль нь ч бай ялгаагүй амьдрал дээр хамгийн их зүйл сурдаг гэдгийг залуучуудад хэлмээр байна. Мөн зөвхөн загвар дизайн гаргаад байхгүй хотын дэд бүтэц, цахилгаан, хот төлөвлөлт гэх мэт нийгмийн олон талын мэдлэгтэй болох хэрэгтэй. Манай ахмад архитектор Д.Чойжилжав асан “Архитектор хүн бол үхэн үхтлээ сурч байгаад дуусдаг юм” гэж надад хэлж билээ. Үнэхээр үнэн үг. Тиймээс залуучууд маань цаг ямагт суралцах хэрэгтэй.
АРХИТЕКТОР ХҮН ЭМХ ЦЭГЦТЭЙ СЭТГЭДЭГ, ОРОН ЗАЙН МЭДРЭМЖТЭЙ БАЙДАГ
З.Туяа:Та архитектор хүмүүсийн онцлог юунд оршдог гэж боддог вэ?
Ө.Ганболд: Архитектор хүн эмх цэгцтэй сэтгэдэг, орон зайн өндөр мэдрэмжтэй, олон талын зүйлд ур дүйтэй, одоо болон ирээдүйг хүнтэй нь холбож боддог, хүний төлөө гэсэн сэтгэлтэй, нарийн чимхлүүр зүйлийг анзаарч байдаг торгон мэдрэмжтэй байх шаардлагатай.
З.Туяа: Та ч аливаа юманд ур дүйтэй, олон талын авъяастай хүүхэд байсан уу?
Ө.Ганболд: Бөх, шатар хоёроос бусад бүх спортоор хичээллэдэг хүүхэд байлаа. Хоккей тоглож, цана, тэшүүрээр сайн гулгана. Айлын том хүүхэд учраас аав, ээж маань бүхий л боломжоор хангадаг байсан. Амралт болгоноор өвөл нь явж гулгана, зун нь сэлээд л эргээд бодоход ямар сайхан цаг хугацаа байгаа вэ. Бага байхаасаа л зураг зурдаг байсан одоо амьдралын минь салшгүй нэгэн хэсэг болжээ. Оюутан болоод нэг хэсэг фото зураг, кино зураг авах хоббитой байлаа. Амьдралын явцад хувийн бизнес эрхлэх болж, маш завгүй ажиллах болсон. Нэг л мэдэхэд нөгөө олон хоббигоо хэдийн орхижээ. Одоо миний хобби юу вэ гэвэл ам хөдөлж өгөхгүй л байна. Интернэтийг хобби гэлтэй биш. Хэсэг хугацааны дараа барилгын зарим гар ажилллагааг хөнгөвчилсөн багаж хэрэгсэл хийх, гэрийг шинэчлэх бүтээл хийж амжуулах санаа байгаа.
Ө.Ганболд: Зарим хүмүүс эргэн тойрноо анзаарах сөхөөгүй ажиллаж, зарим нь тааваараа, санаа зовох зүйлгүй минималист маягаар амьдарч байна. Амьдралын утга учир юунд оршдог гэж та боддог вэ?
З.Туяа: Ямар өргөн хүрээний асуулт вэ? Энэ тухай яривал их том сэдэв болох байхаа. “Би энэ орчлонд яах гэж төрсөн юм бол, амьдрал шал утгагүй юм” гээд бодоод байвал үнэхээр харамсалтай. Тиймээс ямар нэгэн сайн, сайхан зүйл рүү тэмүүлж, өөрийн үзэл бодол, зарчмынхаа хүрээнд аюулгүй орчинд, сайхан нөхцөлд үр хүүхэдтэйгээ элэг бүтэн хамт амьдарч, муу үйлээс хол, хүн болсныхоо хэргийг бүтээж явахсан гэж боддог. Би үйлийн үрэнд итгэдэг. Үйлдэл хийсэн бол үр дүн заавал гарна. Ямар ч үр дүн гарсан чинийх л байх болно. Үйлийн үрийг чи ганцаар үүрвэл ч яахав, гэхдээ юм нэгээр байхгүй заавал холбоостой тул нөлөөлөл заавал байна. Бодит байдалд ч үр хүүхэд, ирээдүй хойчдоо нөлөөлбөл гэж цаг ямагт бодож байх хэрэгтэй гэж боддог. Бид урьд нь бие биенээ, хүн хүнээ гэдэг нийгэмд амьдардаг байсан. Одоо цагт хүний муухай чанарыг илүү их үзсэн нийгэмд үр хүүхдүүд маань өсөж байна. Тиймээс ийм сайхан цаг үе байсан юм шүү гэдгийг залуу үедээ, үр хүүхэддээ хэлж сургаж, үнэт зүйлсээ өвлүүлэн үлдээх нь амьдралын нэгэн утга учир юм.
Ө.Ганболд: “Барилга.МН” сэтгүүл амжилтын эзэн болж чадсан хүмүүсийг урьж оролцуулдаг юм байна. Тиймээс хоёулаа хийж бүтээсэн, ололт, амжилтынхаа талаар ярих нь зөв байх. Ер нь амжилтанд хүрсэн хүн гэж ямар хүнийг хэлэх вэ?
Э.Туяа: Миний бодлоор хүн бүр шат шатандаа хийхээр зорьсон зүйлдээ хүрч чадсан бол тэр амжилт. Бусдыг хохироогоогүй, өөрийнхөө хүн чанарыг алдаагүй хүнийг л амжилтанд хүрсэн хүн гэнэ. Тууштай, түүндээ хүрэх зарчимтай, өөрийнхөө хүсэж байгаа, хүрч чадах зүйлээ харж чаддаг хүн амжилтанд хүрч чаддаг. Бас боломж гэдэг үг байдаг. Боломжийг өөрөө мэдрэхээс гадна гадны хүчин зүйл их байдаг. Олон хүчин зүйлээс хүний хүчин зүйл их нөлөөтэй. Намайг ажлын туршлагагүй гэж үзэлгүй төлөвлөгч болоход минь нөлөөлсөн Барилга хот байгуулалт, нийтийн аж ахуйн газрын дарга асан Б. Бямбажав, хэлтсийн дарга байсан Г. Мягмар архитектор, Орон сууцны төслийн удирдагч, гайхалтай менежер Ц.Энхбаяр нартаа их баярлаж явдаг. Энэ хүмүүс намайг залж, чиглүүлж, хамтран ажилласнаар би гэдэг хүн хот төлөвлөгч гэдэг мэргэжлийг эзэмшсэн гэж өөрийгөө боддог. Бас миний багш Жералд Эрбах гэж Америкийн хот төлөвлөгч хүн байдаг. Энэ хүнээс маш их зүйлийг сурч мэдсэн, одоо хүртэл зөвлөгөө өгсөөр л байдаг. 20 гаруй жил энэ салбарт ажиллахдаа ерөнхий төлөвлөгөөний зургийг анх удаа Аutocad дээр боловсруулж гаргасан байдаг юм. Орон сууцны салбарт газрыг дахин зохион байгуулж иргэдийн оролцоотойгоор төлөвлөлтийг хэрэгжүүлсэн анхны төслүүдийг хэрэгжүүлэхэд ажилласан. Улаанбаатар хотын цэцэрлэгжүүлэлтийн мастер төлөвлөгөөг боловсруулж гаргасан, Гандантэгчинлэн хийд ормын гэр хорооллын төслийг боловсруулж газрын эзэдтэй хамтран дэд бүтцийг татах ажлыг хэд хэдэн гудамжинд зохион байгуулсан, Улаанбаатар хотын газар ашиглалтын үүргийн бүсчлэлийн дүрмийг боловсруулахад хамтран оролцлоо, Баянзүрх дүүргийг хөгжүүлэх төлөвлөгөөг боловсруулсан. Төрөл бүрийн захиалагчтай олон төрлийн баримт бичиг боловсруулж гаргасандаа их баяртай байдаг. Энэ бүгдийн ард маш их зүйлийг судлаж мэдэх боломж олгодог. Тиймээс энэ боломжийг олгосон захиалагчдадаа бас баярлаж явдаг.
Ө.Ганболд: Хот төлөвлөлтийн талаар олон зүйл ярьж, санал бодлоо хуваалцлаа. Ярилцаж суухад үнэхээр таатай байна. Туяагийнхаа цаашдын ажил, амьдралд нь өндөр амжилтыг хүсэн ерөөе.
З.Туяа: Баярлалаа. Энэ замбараагүй байдлыг бид л бий болгосон. Суралцлаа, одоо даван туулаад засаж чадна гэдэгт итгэлтэй байна. Хойчийн үр удам минь сайхан хотод амьдрах болно. Уг нь бид их азтай. Эрс тэрс дөрвөн улиралтай, дэлхийн ямар ч орон атаархмаар тал сайхан нутагтай шүү дээ. Надтай ажиллаж байсан гадаадын залуу зөвлөхүүд “Та нараар бахархаж байна. Хаана ч явсан эх орноороо бахархах, түүнийгээ хөгжүүлэх юмсан гэсэн сэтгэлийн бахархалтай хүмүүс юм. Бидэнд тийм хандлага байдаггүй. Тэр нь их харамсалтай санагдаж байна” гэж билээ. Тэр үед үнэхээр сайхан санагдсан.