Орчин  үед  барилгын  талбай дээр байгаа  угсралтын  болон нураалтын  ажлаас гарсан гөлтгөнөн хавтангийн хаягдлыг гаднын  орнуудад 100 хувь эргүүлэн ашигладаг болсон тул  барилгын  материал  болон газар тариалан эрхлэгчид ихээр сонирхох болсон.

Хаягдлыг  эргүүлэн  ашиглах 2 янзын  арга бий.
А.  Дахин  бэхжих чадвартай гөлтгөнөн  барьцалдуулагч  гаргах
Б. Газрын  хөрсний үржил шимийг  нэмэгдүүлж,  элэгдэл эвдрэлийг  багасгах бордоогоор  ашиглах
Ерөнхийдөө 3 төрлийн  гөлтгөнөн байдаг.  

• Байгалийн  гөлтгөнө – байгалийн орд газраас олборлож ашигладаг. 
• Синтетик  гөлтгөнөнийг дулааны цахилгаан станцын утаанд агуулагдаж байгаа  CO2, SO2 хийг тунгаан авч тусгай технологиор боловсруулан барилгын гөлтгөнөн  барьцалдуулагч  гарган авдаг олон  улсын  туршлагууд байна.
• Хаягдал  гөлтгөнө гэдэг нь  эмнэлэг, гар урлал, гөлтгөнөн  эдлэлийн үйлдвэрийн  хаягдал бэхэжсэн,  дахин үйлдвэрт шууд ашиглах боломжгүй хог  хаягдал болон   барилга угсралтын  заслын  ажлаас  гарсан  гөлтгөнөн  хавтангийн  хаягдал өөдөс, зүсвэрийг  3ураг 1-т  үзүүлсэн  схемийн  дагуу эхлээд цуглуулаад бутлаж тээрэмдээд дулааны боловсруулалт хийсний дараа  дахин барьцалдах чадвартай гөлтгөнөн  барьцалдагч бий болдог. Үүнийг усаар зуурч хэвлэхэд дахин бэхжиж бидний  хэрэглэж заншсан  гөлтгөнөн (гипс) барьцалдагчтай  адил шинж чанартай  болдог.

​

Гөлтгөнийн чулууг болон бэхжиж хатуурсан гөлтгөнийг олон салбарт хэрэглэдэг байна. Тухайлбал: 

• Хаягдал  гөлтгөнө нь  хөрсний сульфат ба кальцийг нөхөж энзимийн үүрэг  гүйцэтгэхийн  зэрэгцээ хөрсний бүтцийг  нөхөн  сэргээж  тэнцвэржүүлж,  ургамлын  ургалтыг сайжруулахад  тусалдаг. Бэхэжсэн  хаягдал гөлтгөнийг газар тариаланд бордоо  болгон хэрэглэдэг.  Хоёр уст гөлтгөнө нь  ургамлын гол тэжээл болдог. Гөлтгөнө  нь шохой агуулаагүй учраас хөрсний pH-ийг  нэмэгдүүлдэггүй, хөрсний чийгийг  тогтвортой  барьж  өгдөг. Кальци нь (Ca++) ургамлын  эсийн  торлогийн  хуваагдалд чухал үүрэгтэй. Харин сульфат (SO4__) нь  ургамлын   биоамин хүчил буюу витамин, энзим юм.  Үүний тулд гөлтгөнийн  хаягдлыг нунтаглаад  хөрсийг бордохын тулд  цацаж өгдөг байна  
• Фосфор ба  азот агуулсан бордоо,  амьтны  ялгадас нь  хөрсөөр  дамжин  гол мөрөн, нуур горхинд ороход  байгаль орчинд сөргөөр нөлөөлж  амьтдад аюул занал учруулдаг бөгөөд  Японы Охиогийн Их сургуулийн эрдэмтдийн судалгаагаар  хаягдал гөлтгөнийг хэрэглэснээр газар тариалангийн  орчмын  усны хорт бодисын  бохирдлыг 55 хувь бууруулсан  судалгаа  байдаг.  Хөдөө аж ахуйн ургац дахь хорт бодисыг бууруулдаг.
• Төвлөрсөн үхэр,  шувуу,  морины аж ахуйн хэвтрийн  аммиакийн  үнэрийг  шингээж саармагжуулагч, хаягдлын чийгийг  бууруулахын тулд  эдгээр амьтдын хэвтрийн  материалаар  хэрэглэдэг.  Тухайлбал, үхэр ба морины туурай  шээсэндээ  түлэгддэг бол хаягдал гөлтгөнийг хэрэглэснээр түлэгдэхгүй мөн  чийгийг шингээж өгдөг.
• Хатуу чулуулаг ба нүүрс олборлох, ган  хайлуулах,  цэвэршүүлэхэд болон  барилгын   болон  холимог  бохирдуулагчтай талбайнууд зэрэг  үйлдвэр, аж ахуйн газруудад  хөрсийг  нөхөн сэргээх чиглэлээр хийдэг.
•  Их хэмжээний  хог хаягдлыг  хатууруулагч, тогтворжуулах зорилгоор хэрэглэдэг.
•  Барилгын төрөл бүрийн  материалд дүүргэгч ба шингэрүүлэгчийн үүргээр  хэрэглэдэг.
• Портландцементийн  үйлдвэр, хийт бетоны үйлдвэрт түүхий эдээр ашигладаг.

Хаягдал гөлтгөнийг 100 хувь эргүүлэн  ашиглах  боломжтой.  

Зураг 2.    Байгалийн  болон  хаягдал гөлтгөнийг газар тариаланд хэрэглэх 



Газар тариаланд  байгаль дээр байгаа гөлтгөнийн  чулуу ба хаягдал гөлтгөнийг буталж нунтаглаад  шууд хэрэглэж  болохыг  зураг 2-т харуулав.  
Эндээс  мөнгө  босгох, хэмнэх, ашиглаж боломжтой  түүхий эдийг  ашиглалгүйгээр хогийн  цэг рүү  мөнгө  төлж тээвэрлэдэг гэсэн тооцоо сонирхол  татаж байна. Манай  улс жилд ямар хэмжээний гөлтгөнөн  бүтээгдэхүүн хэрэглэдэг болон 2018 оны байдлаар  гаргасан  статистикийн    мэдээгээр  8 улсаас  импортоор хэдий хэмжээний гөлтгөнө болон  гөлтгөнөн  хавтан  оруулж ирсэнийг 1-р хүснэгтэд  сүүлийн  6 жилээр харуулав. 

1-р хүснэгт.  Гөлтгөнө ба гөлтгөнөн  хавтангийн  хэрэглээ
Хүснэгт оруулах

 
2013 оны байдлаар импортоор оруулж ирж байгаа гөлтгөнөн  бүтээгдэхүүний  96,6 хувийг Хятадаас оруулж ирсэн бол 2014-2016 онд ОХУ-ын КНАУФ компанийн бүтээгдэхүүний нийлүүлэлт 15-26,3 хувь нэмэгдэж энэ хэмжээгээр Хятадын нийлүүлэлт буурсан байна.

График 1.  Гөлтгөнийн  хэмжээ, тонноор


 Эндээс харахад  2015 он  хүртэл тасралтгүй өсч, 2016 онд  дэлхийн  нийтээр  хямарсантай холбоотой барилга угсралтын  ажил багассан  байна. 2013-2016 оны байдлаар манай улсад жилд 20531- 54925,5 тн  гөлтгөнө орж ирсэн байна. Дунджаар жилд 37531 тн  гөлтгөнө болон  гөлтгөнөн  хавтан  импортоор оруулж барилга угсралтын байгууллага болон  гөлтгөнөн  эдлэлийн  үйлдвэрт хэрэглэдэг байна. Үүнийг  мөнгөн  дүнгээр  илэрхийлбэл жилд 2013-2015 оны хооронд гөлтгөнө худалдан авахад 1,9-2,87 сая ам.долларыг зарцуулсан байна.

График 2. Гөлтгөнийн  хэмжээ, сая доллар



 Гөлтгөнийн  35 хувийг нунтаг  барьцалдагч байдлаар, 65 хувийг гөлтгөн  хавтан  байдлаар ирдэг гэж үзвэл  13135,9 тн ууттай нунтаг гөлтгөнө, 24395,15 тн  гөлтгөнөн  хавтан  орж ирдэг байна.  Үүнээс  барилга угсралтын  хаягдлаас  олон улсын  жишгээр 4-7 хувь хаягддаг гэвэл жилдээ 975,8-1707,7 тн гөлтгөнө хавтангийн хаягдал гардаг. Үүний 5 хувь цаасны хаягдал гэвэл 48,79-119,5 тн, үлдсэн хаягдал гөлтгөнө нь 927-1588,2 тн болж  байна.  Мөнгөн  дүнд шилжүүлбэл 1тн  гөлтгөнө барилгын материалын  зах дээр 250,000-300,000 төгрөгөөр  зарагддаг. Хятадаас бөөний үнэ нь ойролцоогоор 150,000 төгрөгөөр худалдан авна гэвэл жилд 139,05-238,2  сая төгрөг хаяж шороонд булсаар байдаг байна. 
            Дүгнэлт:

• Жил бүр хаягдал болон гарч байгаа 975,8-1707,7 тн    гөлтгөнийн хавтангийн  хаягдлыг буталж нунтаглаад шууд  газар тариалан болон  бусад салбарт  өөр өөр  зорилгоор эргүүлэн  ашиглах  боломжтой. 
• Хаягдал гөлтгөнийг хийт бетон,  портландцементийн үйлдвэрт барьцалдалтын хугацааг тохируулах нэмэлтээр ашиглах боломжтой.
• Бэхэжсэн гөлтгөнө буюу хаягдал гөлтгөнийг дахин боловсруулж Г6 маркийн гөлтгөнөн барьцалдуулагч гарган авах боломжтой байна.