Барилгын хөгжлийн төвийн Хүн амын нутагшилт, бүс нутгийн судалгаа, төлөвлөлтийн хэлтэс, Хот суурин, дэд бүтцийн судалгаа төлөвлөлтийн хэлтэс  нь салбарын зөвлөх, мэргэжилтнүүд болон Шинжлэх ухааны академи, МУИС-ийн эрдэмтдийн оролцоотойгоор нийт нутаг дэвсгэрийн болон хот суурин газруудын гэсэн 2 түвшинд Монгол Улсын нийт нутаг дэвсгэр, хот суурин газруудыг хамруулан Хот байгуулалтын үнэлгээний тайланг 11 иж бүрдэл газрын зургийн хамт боловсруулж, хүлээлгэн өглөө.

ХАНСХЕТ-ийн гол зорилго нь 2040 онд 4,5 сая болж өсөх Монгол Улсын хүн амыг оршин суугаа газар бүртээ эрүүл, аюулгүй орчинд тогтвор суурьшилтай ая тухтай орчинд ажиллаж, амьдрах нөхцлийг хангах хүн амын суурьшлын орон зайн оновчтой төлөвлөлтийг боловсруулж, хэрэгжүүлэх юм.

1.      Төслийн үндэслэл:

Энэхүү судалгааг хийх болсон үндэслэл нь Монгол Улсын хүн амын нутагшилт суурьшлын зохистой тогтолцоо алдагдаж, Үндсэн хуулиар олгогдсон эрх болох хүн амын эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах нөхцөл доройтсон явдал юм.  Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын зохистой тогтолцоо алдагдсан байна. Тухайлбал нэг хүнд ногдох газар нутгийн хэмжээгээр дэлхийд тэргүүлдэг хэрнээ нийт хүн амын нэг хотод ногдох хувиар дэлхийд тэргүүлж байна. Дэлхийн хамгийн их агаарын бохирдолтой Улаанбаатар хотод нийт улсын хүн амын 50 шахам хувь амьдарч байгаа нь Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдалд ноцтойгоор нөлөөлж байна.

1.            Нутаг дэвсгэрийн хот байгуулалтын үнэлгээ:

1.1.            Байгаль орчны үнэлгээний зарим үр дүнгээр:

·     Газрын гадаргын хувьд нэн тохиромжтой үнэлгээнд 215 сум суурингийн нутаг дэвсгэр, тохиромжтой үнэлгээнд 77 сум суурин, хязгаарлагдмал тохиромжтой үнэлгээнд 14 сум суурин, тохиромжгүй үнэлгээнд 24 сум суурин үнэлэгдсэн.

·    Монгол орны нутаг дэвсгэрийн газрын гадаргын хувьд хот суурингийн болон нутаг дэвсгэрийн хувьд харьцангуй тохиромжтой үзүүлэлттэй байна.

·  Цэвдэгийн үнэлгээг авч үзвэл манай орны хэмжээнд 8 сумын төв цэвдгийн үргэлжилсэн тархалттай, 18 сумын төв цэвдгийн тасалданги тархалттай, 28 сумын төв цэвдгийн алаг цоог тархалттай, 49 сумын төв цэвдгийн тохиолдлын тархалттай бүслүүрт оршдог бол 230 сумын төв улирлын хөлдөлттэй бүсэд тус тус оршиж байна.

·   Газар хөдлөлтийн үнэлгээгээр нутгийн зүүн, зүүн өмнөд хэсэгт нэн тохиромжтойгоос тохиромжтой байдлаар үнэлэгдэж байна. Харин Алтай уулархаг нутаг, Хангай, Хөвсгөлийн салбар уулс орчмоор тохиромжгүй, зарим өндөр уулсын бүсэд нэн тохиромжгүй байдлаар үнэлэгдэж байна. Харин бусад нутгуудад хязгаарлагдмал тохиромжтой байдлаар үнэлэгдэж байна.

·   Нутаг дэвсгэрийн байгаль орчны үнэлгээгээр нийт нутаг дэвсгэрийн 20.5% нэн тохиромжтой, 33.1% тохиромжтой, 32.0% хязгаарлагдмал тохиромжтой, 10.2% тохиромжгүй, 3.0% нэн тохиромжгүй гэж үнэлэгдсэн.

1.2.            Нийгэм эдийн засгийн үнэлгээ:

·     Сүүлийн 10 жилийн хүн амын өсөлтийг авч үзвэл 151 сумдын хүн амын тоо өсөлттэй, 133 сумдын хүн ам бууралттай байна. Хүн ам буурсан сумууд нь ихэвчлэн баруун болон говийн бүсийн аймгуудын сум суурингууд байна. Босоо болон хэвтээ тэнхлэгийн дагуу орших сум суурингуудад хүн амын өсөлт нэмэгдэх хандлагатай байна. Үүнээс харахад тэдгээр бүс нутагт нийгэм эдийн засгийн хөгжил бусад нутаг дэвсгэртэй харьцуулахад харьцангуй давуу гэдэг нь харагдаж байна. Нутаг дэвсгэрийн түвшний нийгэм эдийн засгийн үнэлгээний хувьд хамгийн өндөр хувийн жингээр нөлөөлж буй(чухал) хүчин зүйл нь хүн амын үнэлгээний хүчин зүйлс байна. Нутаг дэвсгэрийн нийгэм эдийн засгийн үнэлгээгээр 23 хот суурин нэн тохиромжтой, 175 хот суурин тохиромжтой, 127 хот суурин хязгаарлагдмал тохиромжтой, 25 хот суурин тохиромжгүй гэж үнэлэгдсэн.

1.3.            Дэд бүтцийн үнэлгээ:

·  Нутаг дэвсгэрийн дэд бүтцийн үнэлгээгээр 32 хот суурин нэн тохиромжтой, 101 хот суурин тохиромжтой, 183 хот суурин хязгаарлагдмал тохиромжтой, 32 хот суурин тохиромжгүй гэж үнэлэгдсэн бөгөөд төмөр замын үндсэн босоо тэнхлэгийн дагуух болон автозамын үндсэн хэвтээ, босоо, тэнхлэгүүдийн дагуух хот, суурин газрууд хамгийн өндөр үнэлгээг авсан.

Нутаг дэвсгэрийн түвшний хот байгуулалтын нэгдсэн үнэлгээгээр нийт нутаг дэвсгэрийн 9.0% нэн тохиромжтой, 19.1% тохиромжтой, 32.2% хязгаарлагдмал тохиромжтой, 31.4% тохиромжгүй, 7.2% нэн тохиромжгүй гэж үнэлэгдсэн. Булган, Орхон, Сэлэнгэ, Дархан болон Төв аймгийн нутаг тохиромжтой ангилалд хамаарах газар харьцангуй их, Баян-Өлгий, Ховд, Говь-Алтай, Завхан, Хөвсгөл, Архангай, Баянхонгор, Өвөрхангай аймгийн нутаг нэн тохиромжгүй болон тохиромжгүй гэж үнэлэгдсэн нутаг дэвсгэр их байна. Дорнод, Сүхбаатар, Дорноговь, Хэнтий, Дундговь, Говьсүмбэр болон Өмнөговь аймгийн нийт газар нутгийн дийлэнх хэсэг нь хязгаарлагдмал тохиромжтой гэж үнэлэгдсэн байна.

2.       Хот суурины түвшний хот байгуулалтын нэгдсэн үнэлгээ:

Хот тосгоны газрын хот байгуулалтын иж бүрэн үнэлгээг дэд бүтэц, байгаль орчин, нийгэм эдийн засаг, архитектур орон зай ландшафтын үнэлгээний нэгдсэн үр дүнгүүдийн утгаар гаргасан. Нийт хот суурины 27 тохиромжтой, 295 хязгаарлагдмал тохиромжтой, 9 тохиромжгүй гэж үнэлэгдсэн. Хот байгуулалтын тохиромжтой гэж үнэлэгдсэн хотуудын хүн ам өсөх хандлагатай байна. Хот суурин газрын хот байгуулалтын иж бүрэн үнэлгээний утгаар Улаанбаатар хот хамгийн өндөр буюу 4,0 баллын утга авсан бол түүний дараагаа Дархан, Эрдэнэт, Өндөрхаан, Улаангом, Булган хотууд орсон. Харин хамгийн бага буюу 3,26 утгыг Говь-Алтай аймгийн төв Есөнбулаг сум авсан байна.

3.       Хүн амын суурьшлын даацын үнэлгээ

Түүнчлэн хүн ам суурьших нутаг дэвсгэрийн даацын үнэлгээг шинэчлэн гаргажээ. ОХУ-ын Хот байгуулалтын судалгааны хүрээлэн буюу Гипрогороос 1988 онд боловсруулсан үнэлгээгээр Монгол Улсын нийт нутаг дэвсгэрт байгалийн нөхцөл, нөөцөөс хамаараад 10.2 сая хүн амьдрахад тохиромжтой даац гэж үзэж байсан. Тэгвэл түүнээс хойш усны нөөцийн эрэл хайгуул шинэчлэгдэн хийснээр усны нөөц хэмжээ нэмэгдэж, 2019 оны байдлаар өмнөх судалгааны аргачлалд тулгуурласнаар 18.3 сая хүн оршин суухад тохиромжтой гэсэн үнэлгээ гарч байна. Уг үнэлгээг гаргахдаа суурьшилтай тохиромжтой газар, амралт сувилал, аялал жуулчлалын нөөц газар, газрын доорхи усны нөөц, хөдөө аж ахуйд тохиромжтой газрын хэмжээнд үндэслэн хүн амын суурьшлын даацыг гаргасан. Аймгуудаар харьцуулан гаргасан үнэлгээгээр даацаасаа хэтэрсэн бүс нутгаар Төв аймаг (Улаанбаатар хотыг багтаагаад) 20 хувиар хэтрэлттэй байгаа бол хүн амын нутагшилт суурьшлын нөөц сайтай, тохиромжтой аймгаар Хэнтий, Дорнод, Завхан аймгууд орж байна.

Зураг 2. Аймгуудын хүн амын нутагшилт суурьшлын даац ашиглалт, 2019

Цаашид бие даан хөгжих нөөц, боломж муутай, инженер геологи, цэвдгийн нөхцлийн хот байгуулалтын үнэлгээний хувьд тохиромжгүй, орчны бохирдол, усан хангамжийн хувьд хүн амын эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах нөхцөлд сөргөөр нөлөөлсөн, барилга байгууламж, бүтээн байгуулалтын зардлыг байгаль орчны зүгээс нэмэгдүүлдэг хил орчмын бус нутаг дэвсгэрт болон зарим үр өгөөжгүй засаг захиргааны жижиг нэгжийг нэгтгэх талаар нарийвчлан судалгаа хийх шаардлагатай.

Шинээр төлөвлөн байгуулах хот суурин газруудыг байгалийн нөхцөл, нөөц, бусад хот суурин газруудтай хэрхэн уялдаж хөгжих, хот байгуулалтын иж бүрэн судалгаа, бие даан хөгжих хөгжлийн чиг үүргийн судалгаанд үндэслэж байршил, бодит хэрэгцээ шаардлагыг тодорхойлох зүйтэй. Учир нь цөөн хүн амтай, жижиг зах зээлтэй Монгол Улсын хувьд одоо байгаа 10 мянгаас дээш хүнтэй 30 хот, суурин газар болон олон улсын нисэх онгоцны буудал болон уул уурхай даган шинээр хөгжих хотуудыг хөгжүүлэхэд илүү анхаарах хэрэгтэй.

ХАНСХЕТ-өөс гарах үр дүн:

•      Эдийн засгийн бүс, бүлэг суурингийн тогтолцоог оновчтой тогтоож, хөгжүүлэх арга хэмжээний төлөвлөгөөг хэрэгжихүйц бодитой төлөвлөснөөр  тэдгээр бүс, бүлэг суурингууд нь гадаад болон дотоод зах зээлтэй үр ашигтай холбогдох нөхцөл бүрдэж, бие даан хөгжих чадавхи дээшилнэ. Бүлэг суурингийн 80-100 төвтэй байх хэд хэдэн хувилбараас оновчтойг нь харьцуулсан үнэлгээгээр тодорхойлж гаргана.

•      Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарийг үе шаттайгаар өөрчлөх төлөвлөлтийн шийдлийг боловсруулж хэрэгжүүлснээр орон нутагт хүн ам, зах зээлийн зохистой төвлөрөл бий болж, хөгжлийн хөрөнгө оруулалтын нийгэм, эдийн засгийн үр ашиг дээшилнэ.

•      Төслийн үндсэн шийдлийн хүрээнд нийслэлийг чиглэсэн хүн амын хэт төвлөрлийг сааруулах үүднээс хүн амын шилжилт хөдөлгөөнийг татах хүчин зүйлсийг дагуул болон хоёрдогч хотуудад оновчтой байршуулж, хүн амын нутагшилт суурьшлын зохистой тогтолцоог бий болгох нөхцлийг бүрдүүлнэ.

•      Хот суурин газруудыг эдийн засгийн хөгжлийн чиг үүргийнх нь дагуу чөлөөт бүс, уул уурхай, аялал жуулчлал, худалдаа тээвэр, боловсруулах үйлдвэрлэлийн зэргээр хөгжлийн нөөц чадавхи, хэтийн төлөвийг харьцуулан үнэлж, өрсөлдөх чадвар болон хөгжих чадавхи сайтай хот, суурин газруудыг хот байгуулалтын хөгжлийн бодлогоор дэмжинэ.

•      Хүн амын тоон үзүүлэлтээс гадна хөгжлийн хэтийн төлөв, стратегийн ач холбогдлыг харгалзан үзэж хот, суурин газруудын ангилал, улсын болон аймгийн зэрэглэлийг оновчтой тогтоож, тэдгээрт засаг захиргааны чиг үүргийг олгосноор хотуудын бие даан хөгжих нөхцөл бүрдэнэ.

•      Хүн амын нутагшилт суурьшил болон хот байгуулалтын нийгмийн болон инженерийн дэд бүтцийн нэгдсэн мэдээллийн сан үүсгэж төлөвлөлтийг хийснээр тухайн орон нутгийн хүн амд үйлчлэх бодит сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг, соёл, спортын байгууллагуудын шинэээр барих, өргөтгөх, их засвар хийх хугацаа, хэрэгцээ шаардлага, хүчин чадал, байршил, эрэмбийг оновчтой төлөвлөснөөр төсвийн хөрөнгө оруулалтын үр ашиг дээшилж, төсвийн үрэлгэн зардал буурна.