Барилгын салбарын шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, ШУТИС - ийн зөвлөх профессор, Ардын багш, академич Д. Дашжамцыг энэ удаагийн VIP ярилцлагадаа  урьлаа. 

Тэрээр Монгол орны геотехникийн нөхцөлийг гүнзгий судалж түүнд тохируулан барилга байгууламжийг төсөллөх онолын үндэслэл болон үндэсний норм дүрмүүдийг боловсруулж, судалгааны үр дүнгүүдээ үйлдвэрлэлд нэвтрүүлсэн төдийгүй барилгын салбарт мянга мянган чадварлаг мэргэжилтнүүдийг бэлтгэн гаргасан, манай үеийн шилдэг эрдэмтэн хүн билээ. Түүний дундаршгүй их оюун мэдлэгээс багаханыг ч болов уншигч танаа хүргэж байна. 

Эрдэмтэн болох гараагаа хэрхэн эхэлж байсан бэ? 

Би Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын Их нуурын урт шанаа гэдэг газар малчны гэрт төрсөн хүн. Намайг бага байхад буюу 1960 - аад оны үед төр засгаас сумыдг бүсчилэн хөгжүүлэх бодлого баримтлан хүн амыг төвлөрөл ихтэй сумдыг бүсийн төв болгон хөгжүүлж байсан. Манай сум бол Архангай аймгийн зүүн хойд бүсийн төв болж байсан бөгөөд ойр орчмын Цэцэрлэг, Жаргалант, Хайрхан гээд сумдын хөгжлийн төв байсан учраас сум дундын нэгдсэн эмнэлэгтэй, мал аж ахуйн машинт станцтай, барилгын ангитай, 10 жилийн дунд сургуультай, малын үржлийн станцтай байсан учраас дээд, тусгай дунд боловсролтой сэхээтний төвлөрөл ихтэй нутаг байлаа. Хүний эмч, мал аж ахуйн мэргэжилтэн, багш нар олонтой, түүгээр ч барахгүй хэд хэдэн Оросын мэргэжилтнүүд ажилладаг байсан нь надад их нөлөөлсөн болов уу гэж боддог юм. 

Би 9 дүгээр ангид байхаасаа л барилгын инженер болохыг хүсэх болсон. Тэр үед МУИС - д барилгын инженерийн анги нээгдэж, тухайн үед багш маань  “Монголд анх удаа барилгын инженерийн мэргэжил нээгдэж байна. Энэ мэргэжлийг эзэмшвэл сэхээтэн, мундаг хүн болж, дэлхийн гайхалтай барилгуудыг Монголдоо бүтээн байгуулах болно” гэж хэлэхэд нь сонирхож эхэлсэн юм. Ингээд 1968 оноос ОХУ - д Уралын политехникийн дээд сургуульд суралцаж, Иргэний ба үйлдвэрийн барилгын инженер болсон. Манай сургуулийг олон нэр алдартай хүмүүс төгссөн. Төгсөгчдөөс хожмоо Зөвлөлт улсын төрийн олон сайд, дарга нар, олон эрдэмтэд төрсөн учраас багш нар их бахархдаг юм. ОХУ-ын ерөнхийлөгч байсан Б.Ельцин, Сайд нарын зөвлөлийн дарга Н.Рыжков зэрэг хүмүүс надаас өмнөхөн төгссөн юм билээ.

Тухайн үед бодлогоор Орос руу олон инженерүүдийг сургахаар явуулдаг байлаа. Жишээлбэл, металлургийн инженер, цахилгааны, барилгын инженер гэх мэт. Мөн Эрдэнэтийн үйлдвэр байгуулах төлөвлөгөөтэйгөөр инженерүүдээ бэлтгэдэг байлаа. Надтай хамт Орост суралцаж байсан оюутнууд эх орныхоо хотын том барилгууд, цахилгаан станцууд, Эрдэнэт үйлдвэр зэрэг газруудад ерөнхий инженер, удирдах тэргүүлэх инженерүүд болцгоосон. Төрийн яамдын сайд, дэд сайдыг хашиж байсан юм. Тэр үед инженерийн мэргэжил гэдэг “моод” байлаа. Гэхдээ шалгалтанд тэнцээд явсан болгон төгсдөггүй, чанга байсан юм шүү. 

Ингээд 1980 онд Москвагийн барилгын инженерийн дээд сургуулийн эчнээ аспирантурыг төгсөж  “Монгол орны хөлдүү хөрсний барилгын шинж чанарын судалгаа” сэдвээр дэд доктор, 1998 онд "Тогтворгүй бүтэцтэй ул хөрсөнд барилгын буурь, суурийн төслийн оновчтой шийдэл боловсруулах онолын үндэс” сэдвээр шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалж, 2011 онд ШУА-ийн их чуулганаас гишүүнээр сонгогдож монгол улсын ерөнхийлөгчийн зарлигаар Академич цол хэргэм хүртсэн. 

Тэр үед инженерүүдийн эрэлт их байсан ч та боловсрол, шинжлэх ухааны салбартай холбогджээ. Барилгын салбарт хэдэн шавь бэлдсэн бэ?  

МУИС - д багш дутагдалтай байсан учраас “онц сайн” улаан дипломтой төгссөн төгсөгчдийг багшаар томилж байсан юм. Ингээд л боловсрол, шинжлэх ухааны салбартай холбогдож, 48 жил багшилсан байна. Энэ хугацаанд барилгын үйлдвэрлэлийн технологи, байгууламжийн онол, бүтээцийн хичээл, сүүлийн 20 гаруй жил газар доорх байгууламж, хөрсний механик, барилгын суурийн хичээлүүд зааж байна. Барагцаагаар 10 мянга гаруй бакавлаврын зэрэгтэй инженер бэлтгэхэд хичээл зааж, 200  гаруй оюутны дипломын удирдагчаар ажиллаж барилгын салбарт гаргаж, 50 орчим магистр, 10 орчим докторын эрдэм шинжилгээний ажлыг удирдаж зөвлөж ирлээ. 

Ер нь багш болно гэж төсөөлж ч байгаагүй. Хичээл зааж эхлээд өөрийнхөө мэдэж байгаа зүйлийг яаж оюутнуудад ойлгуулах вэ гэдгийг их боддог болсон. Тиймээс тухайн анги шалгалт дээр ямар үр дүн үзүүлж байгаагаас өөрийгөө дүгнэдэг. Хэрвээ оюутан шалгалтанд хангалтгүй дүн үзүүлбэл нэг талаас тухайн оюутан залхуурсан байж болох ч нөгөө талаас “би хичээлээ ойлгогдохгүй заасан юм биш байгаа” гэж боддог юм. Тааруухан байгаа оюутнуудаа явцын дунд ганцаарчилж уулзаад ямар амжилттай, юун дээр дутагдалтай байгааг нь хэлж чиглүүлдэг. Оюутан мэргэжлээ муу эзэмшвэл ирээдүйд бий болох бүтээн байгуулалт дээр алдаа гарна гэсэн үг шүү дээ. Тиймээс маш хариуцлагатай хандах хэрэгтэй. 

Одоогийн инженерүүд олон улсад ч мөр зэрэгцэн алхах хэмжээний ур чадвартай, мэдлэг боловсролтой болсон байна. Өндөр барилга, гүний уурхайн барилга, төмөр зам, дулаан цахилгаан станц, дулааны шугам, зам гүүр бүр төмөр замын төсөл дээр ажиллаж бүтээн босгож байна шүү дээ. Энэ бүгдийг бүтээн босгож байгаа олон шавь нараараа маш их бахархдаг. 

“Эвдэрч хагарахгүй, олон жилийн насжилттай барилга барихын төлөө олон жил зүтгэж явна”

Геотехник хэмээх шинжлэх ухааны талаар тайлбарлавал? 

Барилгын суурь гэдэг маш чухал. Дэлхийн хэмжээнд эвдэрсэн барилгуудын 70 хувь нь хөрс сууриас үүдэлтэй  гэдгийг тогтоосон судалгаа бий. Тиймээс барилга барих газрын хөрсийг инженерийн зорилгоор судалж, ямар ч тохиолдолд эвдрэхгүй барилга барих хэрэгтэй болсон бөгөөд энэ чиглэлийн судалгаа хийдэг шинжлэх ухааныг олон улсад геотехник гэж нэрлээд байгаа юм. Энэ нь геологи болон техникийн шинжлэх ухааны уулзвар дээр  бий болсон шинжлэх ухаан юм. Орчин үед геотехник нь барилга байгууламжийг газарт суурилуулан барих, газар доор (хөрсөн дотор) байгуулах мөн хөрс, шороог ашиглан инженерийн байгууламж барих шинжлэх ухааны үндэслэлийг боловсруулдаг техникийн шинжлэх ухааны нэгэн салбар болон хөгжсөн юм.

Пизагийн цамхаг гээд хажуу тийш далийсан алдартай барилгатай байдаг шүү дээ. Энэ барилга нь XIV зууны үед суурийн зураг төслийн алдаанаас болж баригдаж байхдаа хазайж эхэлсэн гэдэг. Тиймээс үүнийг нэмж хазайлгахгүй тогтоож, хадгалан үлдэхийн тулд дэлхий нийтийн конкурс зарлагдаж, үр дүнд нь Хятадын инженер хөрсийг тогтворжуулахын тулд газар доогуур тойруулсан хаалт хийж, хөрсний усны горимыг тогтвортой байлгах шийдлийг гаргаж ирсэн юм. Ингэснээр 1980 оноос хойш тэр чигээрээ тогтсон гэдэг. Миний хувьд энэ шинжлэх ухааныг Монголдоо хөгжүүлж, эвдэрч хагарахгүй олон жилийн насжилттай барилга барихын төлөө олон жил зүтгэж явна. 

Барилгын суурь хөрсний асуудлаар таны судалгаа, онол, норм дүрмээр өнөөгийн барилгын салбар чиглэгдэж яваа гэж хэлэхэд буруудахгүй. Энэ олон хагарч, эвдрээд байгаа барилгуудын учир шалтгааныг хамгийн мэргэнээр тайлбарлах хүн бол та болов уу? 

Хөрсөнд уур амьсгалын хүчин зүйлс маш их нөлөөлдөг. Өвөл газар хөлдөөд овойлт үүсдэг бөгөөд 2-4 метр хүртэл гүн хөлддөг. Ялангуяа Улаанбаатар хотын зүүн хойшоо чиглэлийн амуудад илүү гүн хөлддөг. Говийн аймгуудад жишээ нь Өмнөговьд гэхэд 1,5- 2,2 метр хөлддөг. Зарим шаварлаг бүтэц агуулсан хөрс хөлдөхдөө хүйтний овойлт үүсгэдэг. Үүнээс болж барилга болон зам хагарч байна. Тиймээс энэ асуудлыг шийдэхээр манай эрдэмтэн багш нар судалгаа, шинжилгээ хийж, барилгын холбогдох бүхий л норм, стандартуудыг боловсруулсан. 

Тухайлбал, “Барилгын буурь, суурийн зураг төсөл зохиох норм, дүрэм” “Барилгын газар шороо, буурь суурийн ажил”, “Хөндийт ухмал суумтгай ул хөрсөнд барилга байгууламж төлөвлөх норм, дүрэм” “Хөлдөж овойдог ул хөрсний геотехникийн шинж чанарыг үнэлэх дүрэм” гэх мэт 20 орчим норм, дүрэм, стандарт боловсруулахад оролцож, зураг төслөөр дамжуулан барилгын үйлдвэрлэлд нэвтрүүлсэн байна. Бид монгол орны тогтворгүй бүтэцтэй олон жилийн цэвдэг, хөлдөхдөө овойдог, хөөлттэй , суулттай хөрсний шинж чанарыг цогцоор нь судалж барилгын норм дүрэм, стандартуудыг боловсруулсан. Сүүлийн үед бид аймаг сумдуудад улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар барьж байгаа олон барилга, байгууламжид хагарал үүсч эвдэрсэн тохиолдлууд гарсныг судалж асуудлыг олж шийдэхийн тулд судалгаа хийж дүгнэлт зөвлөмж өгч байна. Барилгад гарч байгаа асуудал бүрийг судалж шалтгааныг нь тогтоож төсөл хэрэгжүүлэх аль шатанд ямар алдаа гарсныг засч залруулах зөвлөмж өгч ажиллаж байна. Инженерүүдийн сургалтын хөтөлбөрт анаарч ажиллаж байна. Эдгээрийн үр дүнд шинэ санаа, бүтээл, нээлт бий болдог юм. Тиймээс манай геотехникийн судалгааны багийн хамт олон бид шинэ бүтээлийн патент, ашигтай газар, зохиогчийн эрхийн гэрчилгээ 21-ийг батлуулсан байна. 

Зуслангийн байшингууд олноороо эвдэрч байна даа? 

Бараг суурьгүй шахуу, эсвэл  газар дээр нь ил суурь цутгаад байшин барьчихдаг хүмүүс олон байна. Хүйтэн өвөлтэй хөрс нь гүн хөлддөг газар ингэж болохгүй. Том том сайхан хауснууд эвдэрч, зарим нь битүү усанд автчихсан байдаг. Тиймээс жишээ нь та байшин худалдан авах гэж байгаа бол намар, зун улиралд битгий ав. Өөрөөр хэлбэл, өвлийн дараа хөлдөлтийн нөлөөг давсан байшинг л авах хэрэгтэй гэж зөвлөх байна. Нийлээд барилгачид сурч байхдаа энэ бүгдийг ямар хөрсөнд яаж барилга барихыг заалгадаг боловч хөрс, суурийн асуудлыг шийдэхдээ судалгаагүйгээр хандах, захиалагчийн инженер-геологийн судалгаа явуулсны үндсэн дээр зураг зохиох журмыг мөрдөөгүйгээс заримдаа захиалагчийн зардал хэмнэх хүсэлт, шаардлагад хэт автаж алдаа гаргаж байна. Практик, ажлын туршлагаар илүү мэдэж авдаг юм. 

“Газар хөдлөлтийн идэвхжилтэд уул уурхайн тэсэлгээнээс үүссэн чичиргээ ихээр нөлөөлж байна” 

Сүүлийн үед газар хөдлөлт идэвхжиж, ойр ойрхон нэлээн хүчтэй газар хөдөллөө. Газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилга нь мөн л геотехникийн шинжлэх ухаантай холбогдож байна. Энэ тал дээр манайхан хэр чанартай барилга барьж байгаа бол? 

Хүний тархинд олон заадас байдаг шиг Дэлхийн гадна талын хатуу хэсэг болох чулуун мандал нь олон салангид хэсгээс бүрдэх ба үүнийг тектоникийн хавтангууд гэж нэрлэдэг. Эдгээр хавтангууд байнгын хөдөлгөөнд орших бөгөөд янз бүрээр мэдрэгддэг юм. Газар хөдлөлт нь эдгээр хавтангуудын уулзвар бий болдог.  Уг хавтангууд шахагдахаар хөрс овойж уул үүсэх, Гималай, Алтайн нурууд өндөрсөх гэх мэт үзэгдэл бий болдог юм шүү дээ. 

Газар хөдлөлтийн идэвхжилтэд хамгийн ихээр нөлөөлж байгаа зүйл бол чичиргээ, доргилт юм. Тухайлбал, Говийн бүсэд газар хөдлөлтийн идэвхжилт тун бага байсан ч уул уурхайн тэсэлгээний ажил их хийгдсэнээс газар хөдлөлт ихсэж, гүний усны горим өөрчлөгдөж байна. Мөн Хөвсгөл нуур тектоникийн зааган дээр байрладаг учир тэнд байнгын газар хөдөлдөг. Ус хөлдөхөд доошоо даралт өгч, даралтаар хөдөлгөөнд орсон чулуулгууд тэсэрч их хэмжээний хагарлыг үүсгэж байгаа юм. Гэхдээ үүнийг 200 гаруй ажилтантай геологи, геофизикийн хүрээлэн судалж байна шүү дээ. 

Харин барилгын инженерүүд бид тэр газар хөдлөлтөд “хариу үйлдэл” үзүүлж чадах барилгын бүтээцийг төлөвлөх ёстой. Газар хөдлөлтийн голомтод ойрхон байх тусмаа барилгыг дээшээ доошоо сэгсэрч, шиддэг бол холдох тусмаа хажуу талаас нь нөлөөлж,  хөндлөн шилжилт үүсгэдэг. Ялангуяа жижиг барилгууд улаараа гулсах гээд байдаг учир үүний эсрэг бүтээцийн тооцоолол гаргахыг хариу үйлдэл гээд байгаа юм. Өндөр барилгад бол газар хөдлөхөд савлуулахгүй байх хариу үйлдлийг төлөвлөх бөгөөд хөшүүний төвийг хүндийн төвтэйгээ давхцуулж барих зарчмыг баримтлах хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл лифтыг барилгын дунд гол хэсэгт төлөвлөвөл сайн байдаг. Нэг талдаа байхаар төлөвлөвөл газар хөдөлтийн үед  мушгиралт үүсгэдэг юм. . 

Улаанбаатар хот газар хөдлөлтийн ямар бүсэд оршдог вэ? 

Идэвхжилттэй бүсэд байрладаг. Тиймээс 54 метрээс өндөр бөгөөд 16 -аас дээш давхар барилгуудыг  өндөр барилгын ангилалд оруулж холбогдох барилгыни норм дүрмүүдийг баримтлан зураг төслийг зохиож барьж байгаа. Уг нь Бээжин, Москвад 75 – метрээс дээш арилгыг өндөрт тооцдог юм. Газар хөдлөлтийн идэвхи Улаанбаатараас бага  бүсэд оршдог учраас тэр. 

Манай улсаас илүү өндөр идэвхжилттэй орнуудад 5 давхраас өндөр барилга барихыг хориглодог хуультай байдаг. Гэхдээ ямар ч газарт өндөр барилга барьж болох ч маш өндөр зардал гарна. Японы өндөр барилгууд газар хөдлөхөд савлаж байдаг ч тогтвортой байгаа нь хариу үйлчлэлийн механизмыг бүрдүүлсэн систем хийсэнтэй холбоотой өөрөөр хэлбэл машины амартизатор шиг ажиллагаатай систем барилгын сууринд хийгдсэн  байдаг юм.  

Энэ чиглэлээр мэргэжилтэн хэр бэлтгэгдэж байгаа вэ? 

2014 оноос эхлэн 1000 инженерийг японд бэлдэх олон улсын төсөл хэрэгжиж эхэлсэн. Олон чиглэлээр инженерүүд бэлтгэгдэж байгаагийн нэгээхэн хэсэг нь газар хөдлөлтийн мэргэжилтнүүд юм.. Энэ чиглэлээр Японы технологийг гүйцэх улс алга байна. Тиймээс оюутнууд маань нарийн мэдлэг, ур чадвартай болж байгаа. Манай сургуулиас газар хөдлөлтийн чиглэлээр 5 багш докторт суралцаж байгаа 7 хүн магистрын зэрэг хамгаалсан байна. Энэ хүмүүс манай залгамж үеийн эрдэмтэн мэргэжилтнүүд болох юм.

Хөрсний ус гэдэг барилгын салбарын бас л нэг толгойны өвчин болоод байгаа. Хөрсний усыг зайлуулах ямар арга техникийг ашиглаж байгаа вэ? 

Энэ бол Улаанбаатар хотын гамшиг. Ялангуяа Хан-Уул дүүрэг Энх тайвны гүүрнээс урагш байрлах барилгууд усанд ихээр автсан байна. Учир нь социализмын үед УБ хотын ерөнхий төлөвлөгөөний дагуу газар доогуурх ус зайлуулах систем төлөвлөж , уг системээр  борооны усыг зайлуулан, шүүрүүлж Туул гол руу, усан сан руу гэх мэт нийлүүлэгдэж, хөрсний усыг тодорхой түвшинд барьж байсан. Гэтэл газар зохион байгуулалт, хот төлөвлөлтийн газрын уялдаагүй байдлаас болж, ус зайлуулах суваг хийхээр төлөвлөсөн болон хийсэн хэсэг талбайнуудад орон сууцны барилга барихаар  газар олголт өгснөөс болж газар доорх хийгдсэн суваг таслагдаж, төлөвлөж байсан суваг хийгдээгүй орхигдсон тул хөрсний усыг зайлуулах систем барих газаргүй болж хөрсний ус их дээшлэх болсон. Хэдийгээр байсан сувгуудыг тасалсан ч тухайн барилга барьж байгаа хүмүүс 3 метрийн гүн дэх хөрсний усыг хэвийн хэмжээнд нь барих шүүрүүлэх систем төлөвлөж, уг сувгаа газар доогуурх ус зайлуулах системд холбох ёстой байсан юм. Гэтэл үүнийг зураг төсөлд тусгадагүй, хөрсний уснаас хамгаална гэж бичдэг ч яаж гэдгийг нь тодорхойгүй орхидог. Нэгдүгээрт зураг төслийн алдаанаас, хоёрдугаарт төлөвлөлтийн алдаа, гуравдугаарт барьж байгаа нөхөд мэдсээр байж энэ арга хэмжээг авахгүй санхүүгээ хэмнэснээс болж асуудал үүсэж байна. 

Ер нь хөрсний усыг шавхаж болохгүй, ус хэт доошлуулбал хөрсөнд суулт үүсэх учир  тодорхой түвшинд барих шаардлагатай. Жишээ хэлэхэд баруун 4 замын Голомт хотхон хавийн газар баруун сэлбийн голын голдрил дээр байсан учир тэр чигтээ усанд автдаг байсан. Үүн дээр судалгаа хийж шаврыг цоолон доошоо шүүрдэг систем хийснээр одоо ямар ч үер болсон хэвийн болж, хөрсний усны зовлонгүй болсон.

Мөн Зүүн хүрээ хотхоны барилгуудыг тойруулаад хөрсний ус  зайлуулах далд  систем барьж хөрсний усны түвшинг доошлуулсан. Энэ мэтчилэн хэсэгчилсэн арга хэмжээнүүдийг авч болдог. Мөн голоос хол байгаа ч Яармагийн хэсэгт өнжмөл ус ихээр гардаг. Өлгөмөл  ус гэдэг нь олон жилийн туршид хуримтлагдсан ус хөрсний доор нуур үүсгэж, инженер геологийн судалгаагаар тэр бүр илрээгүй хэрнээ газар ухах үед хөрсний ачаалал буурахаар ухмалд ус орж ирж хуримтлагддаг онцлогтой. Сүүлийн үед барилгууд хоорондоо их ойрхон тулгаад барьж байгаа учраас шүүрүүлэх систем хийхэд хэцүү болоод байна. Тиймээс барилга барихдаа анхнаасаа энэ зардлыг тооцож гаргах хэрэгтэй. 

Үүнээс болж байрныхаа ордерийг ч аваагүй байж зөрчилтэй барилгад байр худалдан авсан байдаг. Иргэд л хохирч байна шүү дээ. 

Хөрс, барилгын суурийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг компаниуд ховор байна уу, манайхан хөрөнгө мөнгөн дээрээ татганаад байдаг юм болов уу? 

Газар доорх хөрсний усны шүүрүүлийн барилгаар төрөлжсөн үйл ажиллагаа явуулдаг цөөн тооны гарын 5 хуруунд тоологдох л компани бий. Аль ч чиглэлээрээ нэг л сайн хөгжихгүй л байна. Гэхдээ инженер геологи, геотехникийн ажил гүйцэтгэх мэргэжсэн  компаниуд нэмэгдэж л байгаа.  Зарим нь олон улсын түвшинд ажиллаж байна .   Хамгийн гол нь газар доорх далд инженерингийн асуудлуудыг захиалагчид тэр бүр ойлгохгүй, илүү зардал гэж үздэг юм шиг орхигдуулчихдаг. Асуудал үүсэнгүүт л ухаан орж энэ талаар ярьж эхэлдэг. 

 “Улсад нэн шаардлагатай байгаа мэргэжлийг улсаас зардлыг нь дааж сургах хэрэгтэй”

Барилгын салбарт хүний нөөцийн асуудал их байна. Инженер, архитектор мэргэжлээр эрэлтээсээ илүү олон оюутан төгсөж бусад нарийн мэргэжлээр ажилтан олдохгүй байгаа шүү дээ. Их сургууль, БХБЯ, Боловсрол, шинжлэх ухааны яамдын уялдаа муугаас ийм зүйл болж байна уу гэж харагддаг. Үүнийг та хэрхэн харж байна вэ? 

Тийм тал бий. Жишээлбэл, манай улсад ус зайлуулах системээс эхлүүлээд худаг гаргах, үерийн суваг шуудуу барих, усжуулах, усан цахилгаан станц барих гэх мэт усны байгууламжийн инженер, геотехникийн инженерүүд маш их хэрэгтэй байна. Гидрогеологийн инженер мөн адил. Гэтэл ажиллах нөхцөлөөс болж байна уу маш цөөхөн оюутан элсдэг. Зах зээлийн үед хүн өөрийн хүссэн мэргэжлээрээ элсэх ёстой ч бүгд иргэний барилгын инженерээр суралцах хүсэлтэй гээд зөвхөн тэр чиглэлээр мэргэжилтэн бэлтгээд байж болохгүй. Нөгөө талаар ШУТИС - аас гадна бусад дээд сургуулиуд барилгын мэргэжилтэн бэлтгэж байгаа ч зөвхөн инженерүүдийг бэлддэг нь мөн л учир дутагдалтай байна. Уг нь ашгийн бус статустай боловч үнэндээ ашгийн л төлөө ажиллаж байна шүү дээ. 

Тиймээс энэ нөхцөл байдлыг улс зохицуулах ёстой. Нэгдүгээрт ШУТИС- ийн босгыг өндөрсгөж, тэр хэрээр цөөн тооны чанартай мэргэжилтнийг бэлтгэх, хоёрдугаарт  улсад нэн шаардлагатай байгаа мэргэжлийг улсаас зардлыг нь дааж сургаад, салбартаа ажиллах нөхцөлийг нь бүрдүүлж өгөх хэрэгтэй. Төрийн зээл гэдэг шийдэл биш гэж боддог. 

Ер нь мэргэжлээрээ ажиллаад ирэхээрээ хүн дуртай болдог юм. Гэтэл манайхан усны байгууламжийн инженер болвол насаараа хээр, шороо тоосонд ажиллана гэх мэт мэдэхгүй байж хэцүү бэрхийг нь бодож  хаширлаад байдаг нь буруу юм. Одоо илүү гарч байгаа мэргэжилтнүүд өрсөлдөөний хуулиараа л ажиллаад явж байна даа. 

Та олон шинэ бүтээлийн патент, ашигтай загварын гэрчилгээ авсан байна. Мөн ОХУ - д таны бичсэн номоор хичээл заадаг гэсэн үү? 

Миний мэргэжил бол барилга байгууламжийн байгаль орчинд, хөрсний нөхцөлд зохицуулж тогтвортой бүтээц бүхий барилга байгууламжийг барих юм. Барилга байгууламж барих нь орчныг бохирдуулдаг учраас бид үүнийг сэргээх ёстой. Байгаль орчныхоо шинж чанар, зан авирт тохируулж барих хэрэгтэй. Тиймээс “Олон жилийн цэвдэг, овойлттой хөрсөнд барилгын суурь төлөвлөх” гэсэн чиглэлээр Москвагийн Барилгын инженерийн дээд сургуулийн хоёр эрдэмтэнтэй хамтарч ном бичсэн юм. Ихэнх хувийг нь би бичсэн учраас нэгдүгээр зохиогч гэж явдаг. Энэ номыг сургалтын системдээ ашигладаг юм. Харин Англи хэл дээр “Тогтворгүй бүтэцтэй хөрсний геотехникийн асуудлууд” гэсэн ном гаргасан. Энэ ном бол цэвэр судалгааны, олон улсын хурал дээр тавьсан илтгэлүүдийн эмхэтгэл юм. Гадны хөрөнгө оруулагч нарт Монголын геотехникийн нөхцөл, ул хөрсний механикийн талаарх мэдээлэл их хэрэгтэй байдаг учраас энэ номыг цөөн тоогоор хэвлэсэн. 

Мөн хөлдүү бүс, тал хээр, говь цөлийн бүсэд яаж барилга барих талаар олон жилийн судалгаа шинжилгээний үр дүнд  “Монгол орны тогтворгүй бүтэцтэй ул хөрсөнд барилга барих ухаан” хэмээх нэг сэдэвт номыг бичсэн. Говийн хөрс хөөчихдөг, хатуу шавар хөрстэй, хуучин далай тэнгисийн ёроол байсан учраас чулуужсан байдаг. Тиймээс Сайншандын бараг бүх барилга эвдэрхий байна. Ийм хөрсөн дээр барилга барихаар бороо ороогүй байсан ч хөрс нь дэвтээд барилга эвдэрчихдэг. Жишээ нь Өмнөговь аймгийн Цогт- овоо суманд улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар эмнэлэг барьсан ч ашиглалтад ороогүй эвдэрчихсэн. Иймд монгол орны хөрсний судалгаанд үндэслэж тогтвортой барилга байгууламж төсөллөх барих аргыг  боловсруулах талаар дэлгэрэнгүй мэдээллийг  номондоо оруулсан байгаа. Мэргэжлийн хүмүүс ихэд сонирхдог юм. 

Харин их сургуулийн сурах бичгийн хувьд олон ном бичсэн. Шинэ бүтээлийн патент 2, ашигтай загварын гэрчилгээ 2, зохиогчийн эрхийн гэрчилгээ 17 эзэмшдэг. Үйлдвэрлэлийн 48 төсөл дээр ажиллаж байсан учраас янз бүрийн олон асуудлууд тулгарч байсан. Түүнийг шийдвэрлэхийн тулд онолын үндэслэлтэйгээр шавь нар, инженерүүдтэйгээ хамтран шийдлийг гаргаж, шинэ санаа, патент болдог юм байна.   

“Мэдлэг, дадлага хоёр нийлж хүн ур чадвартай болдог”

Геотехникийн асуудлаар ширээний ном зөвлөвөл? 

“Монгол орны геотехникийн нөхцөл” гэсэн зураг төслийн инженерүүдийн лавлах ном байна.  Мөн дээр дурдсан “Монгол орны тогтворгүй бүтэцтэй ул хөрсөнд барилга барих ухаан” энэ хоёр ном бол зураг төсөл хийдэг бүх компанийн ширээний ном байх ёстой гэж боддог. Монгол орныхоо барилга байгууламж барих газруудын хөрсний судалгаанд үндэслэн, барилга байгууламж төсөөлөх арга зарчмуудыг заасан инженерийн лавлах гэж хэлж болох юм. Барилга, хот байгуулалтын геологи орчин, хөрс чулуулгийн бүтэц тогтоц, физик-механик шинж чанар, хөрсний хөлдөлт, гэсэлтийн гүнд үндэслэн барилга байгууламжийн суурь суулгах гүнийг тооцох норматив хэмжээ, цас, салхины ачаалалт зэрэг олон үзүүлэлтүүдийн 50-80  жилийн статистик мэдээлэл орсон байгаа. 

Та өөрийн мөрөөдөлдөө хүрч чадсан уу? 

Би барилгын барилгын инженер болохыг хүсэж байсан ч шинжлэх ухааны хүн болно гэдгээ төсөөлж ч байгаагүй. Миний өмнө асуудал гарч ирээд байсан. Түүнийг шийдэхийн төлөө л ажиллаж ирсэн. Эргээд харахад нэг л мэдэхэд мэргэжлийн талаар тулгарч гарсан олон асуудлын инженерийн шийдлийг боловсруулж хөгжүүлсээр ирлээ. Нилээд олон ном сурах бичиг бичсэн байна. Нэг л мэдэхэд багагүй зүйлийг хийж бүтээсэн байдаг юм байна. 

Амьдралын туршид тань хамгийн сайн багш тань  юу байсан бэ? 

Амьдралын багш бол бодит амьдрал, үйл ажиллагаа юм. Ажиллаж байх явцад ямар нэгэн бэрхшээл, асуудлыг шийдэх ёстой болдог. Арга замыг олохын тулд зайлшгүй суралцах шаардлагатай болдог нь өөрөө амьдралын хичээл, багш болдог юм. 

Францын математикч, физикч, зохиолч, философич Блез Паскаль (1623-1662) “Тохиолдлын нээлтийг ч бэлтгэгдсэн оюун ухаан хийнэ” гэж хэлсэн байдаг. Шинэ нээлт нь тохиолдлоор гардаг. Харин тэр нээлтийг хийж байгаа хүн нь оюун санаа нь бүрэн бэлтгэгдсэн байдаг буюу их зүйл сурч, туршлага хуримтлуулсны үр дүнд бий болдог гэсэн үг. Орчин үед анагаах ухаанд Ковидын цар тахалт, цөмийн зэвсэг, технологи, барилгын суурийн эвдэрэл,  сүйрэл гэх мэт олон салбарт шийдэгдээгүй олон  асуудал хуримтлагдсан байгааг эрдэмтэд судалсаар шинэ шинэ нээлт бүтээл хийсээр байна.  Мөн тухайн ажлыг гүйцэтгэж байхдаа асуудал гарч ирж, түүнийг шийдвэрлэх нь шинэ нээлт болж байгаа юм. Тиймээс залуу инженер, мэргэжилтнүүд онолын мэдлэгтэй байхаас гадна  үйлдвэрлэл дээр шинэ санаачлага гаргаж туршлагыг хөгжүүлж туршиж, өөртөө чадварыг суулгаж ажиллаж байвал цаашаа хөгжих зам нь нээлттэй гэсэн үг. Олон удаагийн энэ оролдлого туршлага нь нэг л өдөр шинэ нээлтийг хийхэд бэлтгэгдсэн байх болно. Мэдлэг, дадлага хоёр нийлж хүн ур чадвартай болдог. 

Багшийн эрдэм шавьд гэдэг. Гарын шавиа бэлдэж байгаа юу?

ШУТИС-д геотехникийн профессорын баг байгуулж, геотехникийн болон реконстракщин хэмээх судалгааны төвүүдийг байгуулан 20 гаран жил шавь нартай хамтран ажиллаа. Манай баг, судалгааны төвүүдээр дамжин гарсан оюутнууд, залуу  багш нар миний гарын шавь нар юм.  Олонх нь магистрын болон докторын зэрэгтэй болж эрдмийн зэрэг хамгаалаад сургалт, судалгааны болон барилга байгууламжийн үйлдвэрлэлийн ажил эрхэлж байна.  

Монголынхоо барилгын салбарт үнэлж баршгүй хувь нэмэр оруулан, ур ухаан, чадвараа зориулж, ирээдүй хойч үедээ эрдэм мэдлэгээ өвлүүлэн ажиллаж байгаа таниар маш их бахархаж байна. Таны мэлмий тунгалаг, өлмий бат орших болтугай.  

Баярлалаа, та бүхэндээ сайн сайхныг хүсье!