Бид барилгын чанарын асуудлыг маш их ярьдаг хэрнээ нэг зүйлийг хөндөлгүй орхигдуулдаг. Энэ юу вэ гэвэл, будганд агуулагдах хар тугалга юм. Олон улсад хар тугалганы хүний биед үзүүлэх хор хөнөөлийг судлан тогтоогоод түүнээс бүрэн татгалзах чиглэлд бүхий л анхаарлаа хандуулж байна. Хар тугалганы нөлөө нь хүний оюун ухаанд нэн хортой ба хүүхэд энэхүү хордлогонд илүү мэдрэмтгий байдаг. Насанд хүрсэн хүн голдуу мэргэжлээс шалтгаалсан хордлогод өртдөг бол хүүхдийн хувьд хорддогийн үндсэн шалтгаан нь хар тугалгатай будагтай байранд амьдарч байгаатай холбоотой байдаг байна.
          Манай улсад олон байшин барилга баригдаж байна. Гэтэл хэрэглэж буй материал, түүхий эдийнхээ чанарыг одооноос сайтар тооцоолон хэрэглэхгүй бол хожим хүн амьдрах аргагүй баахан барилга байшинтай болох вий гэсэн үүднээс энэхүү асуудлыг хөндлөө. Үүнийг одоо л анхаарахгүй бол дан ганц эрүүл мэндийн ч бус эдийн засаг, нийгмийн томоохон хохирол гарах үндэслэлтэй юм. Ингээд та бүхэнд Монголд төдийгүй гадаадад ажиллаж амьдарч буй эмч, химич, биологич мэргэжилтэй хүмүүсийн хар тугалганы хор хөнөөлийн талаар сөхсөн баримтуудыг дэлгэе.

АНУ-ын Балтимори хотын Эрүүл Мэндийн Үндэсний Хүрээлэнгийн Эмнэлэг-Биологийн судалгааны төвийн ажилтан, химич Б.Пүрэвдорж И-мэйл: pudoju@gmail.com

-Хар тугалга нь хүний биед огт хэрэггүй ба хэрэв хордсон тохиолдолд бие махбодид удаан хугацаанд хадгалагдсаар байдаг нь хар тугалгыг кальцитай андууран ясанд хуримтлуулдагтай холбоотой. 1970-аад оноос АНУ-д хар тугалгыг ахуйн будаг болон түлшинд хэрэглэхийг хориглосон. Төрийн энэ бодлого нь тэр даруй мэдэгдэхүйц үр дүнгээ өгч иргэдийнх нь цусанд агуулагдах хар тугалгын дундаж хэмжээ эрс буурсан үзүүлэлт байдаг. АНУ-ын Балтимори хотод баригдсан хуучин байшингууд ихэнх нь хар тугалгатай будгаар будагдсан, тэрийгээ дээрээс нь давхарлан будаж байж л хүн амьдрах зөвшөөрөлтэй болдог. Тэгээд зарим будгаа хуулаад шинээр будсан газруудынх нь хөрсний бохирдол нь өндөр болдог. Бүгдийг нь будах гэхээр зардал ихтэй, бүр буулгая гэж болдоггүй. Ингээд л балгас болсон байр энд олон бий. Бүр хотын төвдөө шүү. Мөн Балтимори хот гэмт хэргийн гаралтаар улсдаа дээгүүрт ордог. Үүний шалтгааныг мөн хар тугалганы хордлоготой холбосон дүгнэлтүүд ч гарах болсон. Цусанд агуулагдах хар тугалгын сэтгэцэд нөлөөлөх хэмжээг 10 мкгр/дл гэж тогтоосон байдаг. АНУ-ын хүн амын цусан дахь хар тугалгын дундаж хэмжээ нь 1.9 мкгр/дл байсан (2009) ба үүнийг бууруулахаар анхаарч ажиллаж байна. Гэтэл манай оронд 7-14 насны хүүхдүүдэд хийсэн судалгаагаар энэ үзүүлэлт 16 мкгр/дл гэж гарчээ (Байгал 2005 он). Үүнээс харахад одоо манай байгаа түвшин, хар тугалгын хор хөнөөл гамшигаас ч давсан, хойч үеэс эрдэм мэдлэгтэй хүн байтугай эрүүл ухаантай хүн гарах болов уу гэж санаа зовнидог болсон. Энэ судалгааны дүнгээр манайхан ирээдүйгээ үнэхээр хайхардаггүй, бодит гамшигийн түвшинд байгаагаа огт ажигладаггүй гэдгийг харуулж байна. Монголд эдийн засгийн хөгжлөө дагаад маш олон барилга орон сууц баригдаж, хотын гудамжаар давхих машины тоо, хэмжээ улам ихэссээр байгаа. Манай оронд хар тугалга болон бусад хортой бодисны хэрэглээг хязгаарлах зарим зохицуулалтууд байдаг ч харамсалтай нь хэрэгжилт, хяналт тал дээр хангалтгүй гэдгийг ч дээрх зүйлүүд нотлож байна. Харь нутагт олон жил суралцаж, хөдөлмөрлөөд хуримтлуулсан мөнгөөрөө орон сууц худалдаж аваад сайхан амьдрал зохиоё гэтэл нөгөө байр нь хорны үүр байж үр хүүхдийн тань оюун санаанд нөлөөлж ирээдүйг нь булингартуулахгүй гэх баталгаа алга байна. Хүн бүхэн л байр авахаар зорьж, үнийн байдалд анхаарал тавьж байна. Иймд бид ирээдүйн амжилтын үндэс эрүүл биеийн аюулгүй байдлыг давхар бодолцох нь зүйтэй юм.

Швейцарь Улс Эрүүл мэндийн салбарын мэргэжилтэн Б.Энхжин И-мэйл: ebavuu@gmail.com

-Хар тугалгын хордлогод орсон хүүхэд бүх насаараа сэтгэцийн хувьд дутуу хөгжилтэй болохоос гадна зан авир нь бухимдуу, агсам, хүчирхийллийн аргаар асуудлыг шийдэх гээд байдаг хүмүүс болдог. Монголд энэ талаар хийсэн олигтой судалгаа бараг байхгүй. АНУ-д энэ асуудал маш сайн судлагдаад, одоо хүүхдийг хар тугалганы хордлогоос хамгаалах хөтөлбөрүүд хэрэгжиж байгаа. АНУ-ын хувьд хар тугалгыг бензинээс хассан, будганд хэрэглэхийг хорьсон гэх зэрэг арга хэмжээнүүд авсаны хүчинд ихээхэн багассанаас гадна одоо хуучин байшин барилгуудын эзэдтэй тулж ажиллаж, хар тугалгатай будгаар будсан байшингуудыг цэвэрлэж байна. Цэвэрлэх гэдэг нь тус будагны дээгүүр дарж зузаан давхрагаар будахаас эхлүүлээд бүр мөсөн арилгах хүртэл арга хэмжээ авдаг байна. Хар тугалганы бохирдолтой гэсэн шинжилгээний хариу гарсан тохиолдолд тухайн байранд хүүхэдтэй айл амьдруулахгүй, эздийг хүчээр цэвэрлэгээ хийлгэх арга хэмжээ авдаг. АНУ-ын хотуудын ядуу дорой хэсгүүдэд иймэрхүү хуучин байшингууд хамгийн их байрладаг тул, голдуу ядуу дорой хүмүүсийн хүүхдүүд хордлогод өртдөг. Үүнийг тэдгээр дүүргүүд дэх хүчирхийлэлтэй холбож тайлбарлах тохиолдол байдаг. Манайд ч гэсэн санаанд оромгүй зэрлэг балмад гэмт хэргийг хийсэн хүмүүс багадаа ийм хордлогод орсон байх боломжтой. Үүнийг бас судлаад үзвэл их л сонин үр дүн гарах байх. Алуурчин, зэрлэг балмад этгээдүүдийн цусан дахь хар тугалганы хэмжээ дундаж хүнийхтэй харьцуулахад их байна уу, бага байна уу?
Монголын нөхцөлд яаж сэргийлэх вэ?
Яагаад хүүхдүүд бусдаас илүүгээр энэхүү бодисын хордлогод өртөөд байдаг вэ гэвэл,
1.    Хөлд ороогүй, ороод удаагүй хүүхдүүд голчлон газар мөлхөх, газраас юм аваад амандаа хийх, газар мөлхсөн гараа угаалгүйгээр амандаа хийх, идэх юмаа барих зэрэг үйлдлүүдийг тогтмол хийдэг бөгөөд хар тугалгатай бензин ихээр хэрэглэдэг улс орны замын дэргэдэх тоос, хар тугалгаар будсан байшингийн хуучин будагны тоосонцор болоод хуулраад унасан хэлтэрхийгээс хар тугалгыг ихээр залгидаг байна.
2.    Хар тугалгатай будаг нь чихэрлэг амттай байдаг тул хатаад, хууларч байгаа хуучин будгийг хүүхдүүд хуулж аваад идээд байдаг. Хар тугалга нь хүүхдийн тархины хөгжлийг удаашруулдагаараа хамгийн их гайтайгаас гадна зан аашинд дээр дурдсанаар сөрөг нөлөөтэй.
        Монголд зарагддаг Орос бензин тугалгагүй гэж ойлгоод байгаа. Харин Хятад бензинийг мэдэхгүй. Орчин үеийн машинууд хар тугалгагүй бензинээр ажилладаг болоод байгаа тул адилхан байж болзошгүй. Гэхдээ Монголд зарагдаж буй бүх бензинийг шинжилж үзэхэд гэмгүй. Хар тугалгыг яагаад будганд хэрэглэдэг вэ гэхээр цагаан будгийн цагаан өнгөө хадгалах чадварыг үлэмж ихээр сайжруулдагт оршино. Хар тугалгагүй будаг амархан гандаж шарладаг. 1980-аад оноос эхлээд үйлдвэрлэл эрс багассан байх ёстой. Сүүлийн жилүүдэд машины аккумулятор болон бусад төрлийн зай Монголд маш ихээр, ямарч зохицуулалтгүйгээр хаягдаж байгаа нь байгаль орчныг энэ хүнд металлаар хордуулах бас нэгэн эх үүсвэр юм. Уг нь зөв зохистой аргаар эргэлтэнд оруулж, дахин хэрэглэх бүрэн боломжууд байдаг. Ийм боломжийг ашигласнаар Япончууд дотоодын хэрэгцээгээ хангахын тулд гаднаас хар тугалга импортлохгүй байж чаддаг. Гэтэл тэд манайхыг бодвол хар тугалгаар асар их хэмжээний бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа. Манай Засаг захиргаанаас хүчтэй арга хэмжээ авахгүй бол хэрэгжихгүй л дээ.

Монгол Улс, Улаанбаатар хот, Химич Ш.Пүрэвсүрэн И-мэйл: purevsurensh@yahoo.com

-Сүүлийн хэдэн жил хөдөө орон нутгаар явлаа. Хаана л бол хаана хэрэглээд хаячихсан аккумуляторууд, бусад төрлийн жижиг зай, хуруун баттерейнууд. Нарны зай, автомашины, радио, гар утасны гэх мэт маш их хаягдал байна. Ченжүүд маш хямдхан авдаг учраас манайхан цамаан л болсон хойно тэнд тушааж талхны мөнгөтэй болохоос тээршээж гуу жалга руу энд тэндгүй хаядаг. Түүгээр нь хаврын цасны ус, борооны, үерийн ус урсан гол мөрөн рүү цутгана. Мал ууна, бид сүү, махыг нь хэрэглэнэ. Гарал үүсэл нь мэдэгдэхгүй мах сүүн бүтээгдэхүүн хэрэглэхээс аль болохоор зайлсхийх хэрэгтэй. Болж өгвөл баталгаат газраас өвлийн идшээ төхөөрүүлж авах хэрэгтэй. Улаанбаатараас урсгалтай голын хавьд амьдардаг малчид тариаланчдаас хүнс ногоогоо бүү базаагтун. Тэр тусмаа дотор маханд дуртай хүмүүс малын элэг бөөр захаас бүү худалдан авагтун. Тэр эрхтнүүдэд чинь химийн хорт бодисууд илүү агуулагддаг.
        Мянганы сорилтын сангаас хэрэгжүүлж буй төслийн хүрээнд хартугалга, азбест гэсэн хоёр бодис дээр хатуу шалгуур тавьсан. Засвар хийгдэх бүх барилгуудад энэ хоёр бодисын агууламжийг тодорхойлох үзлэг шалгалт явуулсан. Монголчуудын дунд сүүлийн үед ураг зулбах, өсөлт нь зогсох, гаж согогтой төрөлтүүд олширч байгаад сэтгэл зовних юм. Энэ бол хүрээлэн орчны бохирдолтой гарцаагүй холбоотой. Хонгорт хичнээн гаж хүүхэд төрөв? Өмнөговийн Цогтцэций, Ханбогд, Баянхонгорын алт ухаж буй сумдуудад юу болж байна?
Засаг төр өнөөдөр Хонгорын хордлогыг ч хүлээн зөвшөөрөхгүй хамуу тэмбүү гэчихээд дүлий дүмбэ оргиод сууцгааж байна. Гадаадад энэ хорноос хол сууж байгаа хүмүүс илүү их санаа тавих ёстой шүү. Та нар болоод үр хүүхдүүд чинь эх орондоо хүссэн ч хүсээгүй ч хэзээ нэг цагт ирж амьдрах л болно.

Австри Улс Эмч И.Цэрэнхүү И-мэйл: tserenkhuui@gmail.com

-Хар тугалга хүний биед нөлөөлөх байдлаараа хортой бодисын ангилалд ордоггүй. Хөнөөлт бодист тооцогдоно. Шууд хөнөөлтэйгээс гадна хорт хавдар үүсгэнэ. Радио идэвхт бодисын эцсийн бүтээгдэхүүн. Агаарын утаа, нүүрс, бензин, будганд их байна. Будагнаас хар тугалганы хамгийн их агуулгатай нь Хятадын шар будаг. Цэнхэр будганд хамгийн бага байдаг. Сургууль цэцэрлэг, ясьлийн шалыг цэнхэрээр будсан нь ононо. УБ хүүхдүүдийн цусан дахь хар тугалганы хэмжээ хэмээс их гарсан нь үндэслэлтэй.

Хар туглаганы хөнөөлд санаа зовж байгаа нь тун цаг үеэ олсон түгшүүрүүдийн нэг нь. Би хар тугалганы талаар нилээд ойлголттой хүнийхээ хувьд, энэ металлын хор хөнөөл бага балчир залуу үеийг ялангуяа Монгол хүний “УДМЫН САН”-г сүйтгэж байгааг аль эртнээс ажигласаны хувьд 2 зүйлийг хэлье. Яагаад гэвэл, хүмүүс амьдрал дээр тийм л хэмжээнд тэрнээс доогуур түвшинд ч ойлгодог байх. Энэ нь чухамдаа хөнөөлийг үл тоомсорлох, нийгмийн үл ойшоолыг бий болгох үндсэн нөхцөл байж мэдэх юм.

1. ХАР ТУГАЛГА хорт бодис уу, хөнөөлт бодис уу!

Хор хөнөөлт бодисуудыг нийтэд нь ксенобиотик гэдэг. Биенд учруулах биотрансформацийн хэлбэр нь харилцан адилгүй. Зарим нь бие болон цусыг зөвхөн хордуулдаг. Ийм нөхцөлд хордлого тайлах эмчилгээ хийгээд л асуудал шийдэгдэнэ. Могойд хатгуулах, мөөг өндгөнд хордох, архи хар тамхинаас болж патологийн өөрчлөлтөнд орох, галзуу нохойд хазуулах...ийм хордлогуудыг австрид die Gifftung гэж ангилна, эмчилгээний чиглэл их өөр байдаг. ХАР ТУГАЛГАНЫ хөнөөл бол toxicos! Токсин хордуулаад зогсохгүй нерв, тархи, цусны бөөмийн эд эсийг задлах үйлчилгээтэй. Хүүхэд, насанд хүрэгчийн биеэнд байж болох хорт хавдрын идэвхгүй, унтаа эсийг хар тугалга задалж раак үүсгэнэ. Эсийн цөмийг радио идэвжлээр өвчлүүлнэ. Үндсэндээ амьдрал ахуйд хамгийн өргөн дэлгэр тохиолддог радио идэвхит ксенобиотик. Иймхүү зүгээр л хорт бодис гэж ойлгож, хандаж болохгүйнэ ээ. ХӨНӨӨЛТ гэж ойлгож ярьж хэвшвэл зохилтой. Идэмхий натритай дүйцүүлэн ойлгож болгоомжлох ёстой юм.

2. ХАР ТУГАЛГАНД дуртай байдгийн учир!

Хамгийн дуртай хүмүүс бол үйлдвэрлэгчид, наймаачид, дэлхийн наймаачин хятадууд. Хүний биенд өчүүхэн ч шаардлагагүй, хэрэглэгдэгчдэд даанч хэрэггүй эд дээ. ХАР ТУГАЛГАНД хэдэн сайхан чанар бий. Менделеевийн үелэх системийн 82-т жагсдаг, амархан хайлдаг, нэвчих чанар сайтай металл. Хүнсний хадгалалтын хугацааг удаан барьдаг учраас хүнсний үйлдвэрлэгчдийн хувьд бол хар алт. Мах, сүүг муутгахгүй гайхамшигтай чанартай. Цаанаа хүнд хөнөөлтэй нь хэдэн зоос олох гэж ядаж байгаа үйлдвэрлэгчдэд хамаагүй болов уу. Өөрөө нэвчимтгий ч нягтрал сайтай болохоороо нар салхины элэгдлээс өнгө үзэмжийг хамгаална. Гайхамшигтай. Нэвтүүлэхгүй чанарыг нь радио идэвхт бодис алдахад, алдахаас болгоомжлон хэрэглэнэ. MIRACLE! Хэдэн хүний эрүүл мэндийг сүйтгэж, үр удмыг нь хөнөөх нь хэнд хамаатай! Өөр нэг чухал чанар бий. ХАР ТУГАЛГА чихэр амттай гэж хүмүүс, эхчүүд ер нь гадарладаг болов уу! Нялх хүүхэд яагаад холторсон будаг амруугаа хийх дуртай, яагаад хятадын хуванцар тоглоом долоох дуртай гээд олон юм бий. Хүүхэд инстинктээрээ амруугаа ойртуулж долоож амтлаад амттай байгаа юмаа л эргэж нэхэн уйлдаг биз дээ, тэрнээс хар тугалга хортой гэж мэддэгсэн бол яалаа гэж нэхэл дагал болоод уйлаад байхав. Ядаж эх нь, цэцэрлэгийн хүмүүжүүлэгч нар мэддэг байх хэрэгтэй юм даа.

         Эдгээр мэргэжилтнүүдийн ярианаас үзэхэд хар тугалганы хор хөнөөл Монголд аль хэдийн газар авсан гэдэг нь үнэхээр аймшигтай санагдаж байна. Тиймээс манай орны шийдвэр гаргах түвшиний хүмүүс мэргэжилтнүүдийн тусламжтай, мөн тодорхой судалгаан дээр үндэслэн энэ асуудалд анхаарлаа хандуулах хэрэгтэй байна. Энэ хар тугалганы хөнөөлийн нөлөөгөөр гаж, эрүүл бус шинэ үе төрвөл юун хөгжил дэвшил, юун гоё сайхан амьдрал болох нь ээ гэсэн айдас төрж байна. Хар тугалганы эзлэх хэмжээ ихтэй зүйлүүд бол барилгын материал, тэр тусмаа будаг. Герман, Солонгос будаг гадуур маш үнэтэй. Амьдралын түвшин доогуур иргэд хямд, хятад будгийг л сонгодог. Хулхи орон сууц барьж, ав гэж шахаж байгаа хүмүүс ч бас энэ замаар л явж байгаа. Тиймээс хүмүүс байр орон сууц худалдаж авах гэж байгаа бол будсан будаг нь хар тугалгатай эсэхийг тогтоох гээд үзэхэд гэмгүй. Дээрх мэргэжилтнүүдийн хэлснээр АНУ-д үйлдвэрлэсэн авсаархан текстерээр үүнийг амархан тодорхойлдог байна.

"Барилга.МН" сэтгүүлийн №21 дугаараас

Бэлтгэсэн: Л.Энхтөр