БНМАУ-ын 11 дэх Ерөнхий сайд П.Гэндэн 1930-1936 оны хооронд амьдарч байсан энэ байшинд эдүгээ “Улс төрийн хилс хэрэгт хэлмэгдэгсдийн дурсгалын музей” үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа юм.  

Ерөнхий сайд П.Гэндэнгийн гэх тодотголтой Сүхбаатар дүүргийн хоёрдугаар хорооны нутаг дэвсгэрт орших хоёр давхар дүнзэн байшинг 1930 онд Германы инженер Герингийн зураг төслөөр Германы “Востванк” тоосгон заводын Герман, Швейцарь, Унгар ажилчид барьсан тэр үеэс энэ байшингийн түүх эхэлдэг.

     Би баригдсан тухайн үедээ л шинэ цагийн дүр төрхтэй, содон ганган орд харш хэмээн тооцогдож байлаа. Тэр үед улсын төсвөөс хөрөнгө санхүүг нь гаргаж Ерөнхий сайд П.Гэндэнд зориулан барьж өгсөн түүхтэй.

     Дөрвөн талдаа хаалгатай, хоёр давхар сууц тэр үедээ орд харш мэт санагдаж байсан гэдэг. Сууц нь цахилгаан, телефон утастай, хашаандаа жорлонтой, усаа гаднаас зөөдөг байсан ба доод давхарт нь Ерөнхий сайдынх суудаг байсан бөгөөд зочдын өрөө, сайдын ажлын тасалгаа, унталгын өрөө, хүүхдийн өрөө, бас тоглоомын өрөө гэж жижиг өрөө байдаг байлаа. Энэ жижигхэн өрөөнд бэлэг дурсгалын зүйл болоод дотоод, гадаадын элдэв тоглоом дүүрэн байдаг байлаа.

     Харин дээд давхарт нь сайдын гэргий Лонжид гуайн дүү нар, гэрийн үйлчлэгч, тогооч болон сайдын орчуулагч К.Ильин орос эхнэрийн хамт амьдардаг байсан юм.

      Тэр үед нутгийн зарим хүмүүс Гэндэн сайдын сууцыг хараад “Манай Гэндэн аянчны майхан шиг шовгор байшинд оржээ. Тушаалдаа ч удахгүй юм байна” гэж шогширч байлаа. Түүгээр ч болсон уу? нэгэн удаа ажлаар гадаад оронд явж байгаад нутаг буцахаар Хятадыг дайран өнгөрөх гэтэл фашист Герингийн хамаатан гэж сэжиглэн түр саатуулсан гэлцдэг.

   Пэлжидийн Гэндэн гэж хэн байсан тухай өөрийн мэдэх түүхээ товчхон өгүүлэхэд Пэлжидийн Гэндэн нь 1895 онд хуучнаар Сайн ноён хан аймгийн Үйзэн вангийн хошуу буюу одоогийн Өвөрхангай аймгийн Тарагт суманд төржээ. Багадаа бусдын л адил адуу мал хариулж өссөн байна.

    1922 онд нутагт нь Эвлэлийн үүр анх байгуулагдахад гишүүнээр элсч 1924 он хүртэл хошууны эвлэлийн үүрийн даргаар ажиллаж байгаад 1923 онд МАХН-д гишүүнээр элссэн байна. Улмаар хошууны 1924 оны Ардын Их Хуралд сонгогдож анхны үндсэн хуулийг батлалцаж явсан төрийн хүн. Тус хурлаас улсын бага хурлын гишүүдийг сонгож, даргыг нь томилох болоход тухайн үед ардын их хурлыг удирдаж байсан “Хичээнгүй сайд” хэмээх Балингийн Цэрэндорж түүнийг санал болгосноор П.Гэндэн улсын бага хурлын тэргүүлэгчдийн даргаар томилогдож 1928 он хүртэл ажиллаад 1928 оноос МАХН -ын Төв хорооны ерөнхий нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байгаад 1932 оноос Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар томилогдсон түүхтэй.

     Монгол улсын түүхэнд хар толбо болон үлдсэн хэлмэгдүүлэлтийн хар шуурга Ерөнхий сайдыг тойрч өнгөрөөгүй юм. П.Гэндэнг 1936 онд бүх албан тушаалаасаа огцормогц, түүнийг эмчлүүлэх нэрийдлээр ЗХУ руу явуулсан юм. Тэрээр эх нутагтаа эргэж ирэхийг хүсч байсан боловч эрх баригчид Монголд ирүүлэхийг хүсэхгүй байжээ. Тэгээд 1937 оны 7-р сард түүнийг хувьсгалын эсэргүү, Японы тагнуулын хэрэгт холбогдуулан Зөвлөлт Холбоот Улсын (ЗХУ) Дотоод хэргийн ардын комиссариатын (ДХАК) газраас баривчлан Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Улсын (ЗСБНХУ) Дээд Шүүхийн шийдвэрээр 1937 оны 11-р сарын 26-нд буудан хороосон. Харин гэр бүлийнхнийг нь ЗХУ-аас буцаж ирэхэд “Японы тагнуул”, “ЗХУ-ын дайсан”, “Эсэргүүний гэр бүл” гэж ад үзэн гэрт нь ч оруулаагүй бөгөөд энд амьдарч байсан бүх хүмүүс хэлмэгдэж “эсэргүү” гэсэн нэр зүүсэн дээ.

     Үүний дараа энд цэцэрлэг, засгийн газрын ажилчдын сууц, байгаль хамгаалах газар зэрэг олон байгууллага, иргэд байршиж байгаад эцэст нь 1980-аад оны үед бүрмөсөн нураагдахад хүрсэн. Гэсэн ч Ерөнхий сайдын охин Г.Цэрэндулам санаачлан хөөцөлдсөнөөр 1993 онд байшинг “Улс төрийн хилс хэрэгт хэлмэгдэгсдийн дурсгалын музей” болон хувирсан юм. Музейн болсоноор хойч үедээ Монгол Улсад 1937 оноос эхэлсэн улс төрийн аймшигт хэлмэгдүүлэлт хэрхэн эхэлсэн, Монгол Улсад хүний эрх, хууль ёс хэрхэн зөрчигдөж байсан. Энэ шударга бус явдал нь 1922-1938-аад он хүртэл ноёрхож байсан ”Коммунист” дэглэмийн дарангуйлалын үед үндэсний сэхээтэн, улс төр, цэргийн зүтгэлтнүүд, лам нар, гэм зэмгүй олон мянган хүнийг эх орноосоо урвасан, хувьсгалын эсэргүү гэдэг худал зохиомол хэргээр хоморголон баривчилж амь насыг нь хороож, ард түмний сэтгэл зүрхэнд хэзээ ч нөхөж барашгүй хохирол учруулсан түүхэн үнэнийг хүүрнэн өгүүлсээр байна. Энэ нь хэлмэгсдэд зориулсан дэлхийн хоёр дахь музей юм.

     Музейн үзмэр нь хилс зохиомол хэргийг хэрхэн зохион байгуулж байсан, нууц хуйвалдааны үнэн байдлыг баримтаар нотлон үзүүлэхэд чиглэсэн баримт бичиг, гэрэл зураг бусад холбогдох эд зүйлсээс бүрдэх бөгөөд үзвэрийн 8 танхимд 3000 гаруй үзмэр бүхий сан хөмрөгтэй.

Ер нь 1960-иад оноос намын эсэргүүн, хэт үндсэрхэг үзэлтэн, сэхээтний төөрөгдөл гэх мэт нэрийн доор улс төрийн хэлмэгдүүлэлтийн дээрх аюул үргэлжилсээр байжээ.