БАРИЛГЫН ИНЖЕНЕР-ГЕОЛОГИЧДЫН ХОЛБООНЫ ТЭРГҮҮН О.БАЛДОРЖ: Барилга чанартай, олон жилийн эдлэгээтэй зөв төлөвлөгдөх эх үндэс нь инженер-геологийн судлагаа юм

     Томоохон барилга, байгууламж барихын өмнөх төлөвлөлтийг хийхэд голлох үүрэг гүйцэтгэдэг нэгэн чухал ажил бол Барилгын инженер-геологийн судлагаа. Тэгвэл энэ талын судлагааг гүйцэтгэдэг Инженер-Геологийн алба Монгол Улсад байгуулагдсаны 55 жилийн ойн баярыг тохиолдуулан Барилгын инженер-геологичдын холбооны тэргүүн О.Балдоржтой уулзаж, ярилцлаа.

- Монгол Улсад анх Инженер-Геологийн алба хэрхэн үүсч байгуулагдсан талаар танилцуулахгүй юу?

- Ер нь хүн төрөлхтөн барилга байгууламж, орон сууц барьж эхэлсэн цагаас, түүнийгээ найдвартай, олон жилийн эдэлгээтэй болгохын тулд заавал хөрс, ус, байгалийн бусад хүчин зүйлсийг судлах шаардлага тулгардаг. Тэгвэл инженер-геологийн судлагаа нь бүх төрлийн барилга болоод уул уурхайн барилга байгууламжтай холбогддог. Тухайлбал, газар доогуур гүний уурхай барихад нуралтаас хамгаалах ёстой. Тийм учраас газрын хөрсний бат бэх чанар, хатуулгийн даах чадвар, түүний барьцалдалт, ан цав зэргээс инженер-геологи, гео-экологийн судлагаа хийх шаардлага гардаг.

Монгол оронд 1937 оны үед Налайхын чулуун нүүрсний уурхай анх нээгдсэн. Энэ гүний уурхайн барилга, байгууламж, газар дээр нь нүүрсийг ангилдаг, савладаг, өндөр барилга барих шаардлагаар тухайн үед ЗХУ-ын геологичид судлагаа хийсэн. Судлагааны явцад Налайх дүүрэг мөнх цэвдэг хөрстэйг тогтоож, тэр хөрсөн дээр барилга барих анхны үндэслэлийг хийхийн тулд судлагаа хийсэн байдаг. Оросын инженер-геологийн ухааныг үндэслэгчдийн нэг 28 настай, цэл залуухан эрдэмтэн Н.А.Цытович гэдэг хүн энэ судлагааг хийсэн. Хожим нь тэр ЗХУ-ын хөдөлмөрийн баатар, академич гээд мундаг цол хэргэмтэй эрдэмтэн болсон. Энэ хүнээр Монголын инженер-геологийн судлагаа эхэлсэн гэж үздэг.

Дараа нь 1950-иад оны үед төмөр зам, аж үйлдвэрийн комбинат гээд Монголын жинхэнэ барилгын бүтээн байгуулалт эхэлсэнтэй холбоотойгоор инженер-геологийн судлагаа үүсч хөгжих эхлэл нь тавигдсан.

- Ер нь инженер-геологийн судлагааны ач холбогдол, үр дүн нь юу юм бэ? Барилгын салбартай ямар уялдаа холбоотой ажилладаг вэ?

- Урлагийн салбарт “арын албаныхан” гэж ярьдаг даа. Түүн шиг чанартай барилга барихад шаардлагатай зүйлсийг арын алба хэдий чинээ үнэн зөв гаргана, барилгын зураг төсөл төдий чинээ чанартай байна. Түүнээс шалтгаалаад барилга чанартай баригдана. Барилга барихад 6-7 төрлийн барилгын суурь судлагаа, техникийн нөхцлийг бүрдүүлэх ёстой.

Нэгдүгээрт, барих газрын зураг, геодизийг хийх, хоёрдугаарт, инженер-геологийн хөрсний судлагаа, гуравдугаарт газар хөдлөлийн судлагаа, дөрөвдүгээрт усан хангамжийн судлагаа, тавдугаарт гео-экологи буюу байгаль орчны судлагааг хийх ёстой. Зургадугаарт нь, барилгад ашиглах тухайн орон нутгийн хөрсний онцлог элс, шавар эсвэл хайрга байна уу гэдгийг судална.

Энэ судлагаануудыг хийснээр зураг төсөл боловсруулах нөхцөл бүрдэнэ. Эдгээрээс зураг төслийн тооцоонд үзүүлэлт болгож авдаг гол судлагаа нь инженер-геологи юм. Учир нь барилгын суурийг хэр зэрэг бат бөх төлөвлөхийг инженер-геологийн судлагааны үр дүн харуулдаг.

Дээр хэлсэнчлэн, барилгыг ямар ч газар барьж болно. Инженер-геологийн судлагаа л бүрэн хийгдсэн байвал цэвдэгтэй, намагтай гээд ямар ч нөхцөлд барилгыг барих боломжтой. Гагцхүү инженер-геологийн судлагаа нь бодит нөхцлийг үнэн зөв тогтоосон байх шаардлагатай. Энэ нь инженер-геологийн хамгийн хариуцлагатай ажил. Энэ тухай үндсэн хуульд ч, Хөдөлмөрийн тухай хууль, Барилгын тухай хууль гээд бүгдэд нь тугсгадсан. Тиймээс зураг төслийн бүрдлийн нэг чухал хэсэг нь инженер-геологийн судлагаа байдаг.

1960 онд засгийн газраас гаргасан 146-р тогтоолоор “Барилгын зураг төслийг инженер-геологийн судлагаагүйгээр хийхийг зөвшөөрөхгүй” гэсэн шийдвэр гаргасан. Энэ нь Монголд инженер-геологи байгууллагыг батлагаажуулахад төр засгийн гаргасан анхны шийдвэр байлаа. Түүнээс хойш инженер-геологийн судлагаагүйгээр барилгын ажил хийдэггүй болсон. Инженер-геологийн судлагаа гэдэг нь барилга чанартай, олон жилийн эдлэгээтэй зөв төлөвлөгдөх эх үндэс юм.

- Таны дээр дурдсан Байгаль орчны инженерийн гео-экологийн судлагаа гэж юу вэ? Энэ судлагааг Монголд хийдэг үү?

- Яг энэ судлагааг хийхгүй байгаа. Зургаан жилийн өмнө үүнийг хийх барилгын инженер-экологийн судлагааны дүрэм боловсруулаад бэлэн болгосон. Гэвч энэ дүрэм хэрэгждэггүй. Цаад ач холбогдлыг нь төдийлөн мэддэггүйгээс төр засаг энэ судлагаанд онц ач холбогдол өгөхгүй байна. Жишээлбэл, 1-р Цахилгаан станцын үнсэн дотор барилга барьлаа гэж бодъё. Гэтэл энэ барилгын дор олон жил хуримтлагдсан үнс байгаа. Тэр хаягдал үнсний хор, орчноо бохирдуулах нөхцөл нь асар их биз дээ. Гэтэл тэнд орон сууц барьчихлаа шүү дээ. Энэ бол байгаль орчны инженер-экологийн судлагааг хийхгүй байгаагийн нэг жишээ.

Хэдэн жилийн дараа ямар хор нөлөө гарахыг хэн ч хэлж мэдэхгүй. Тэр хэсгийн цэвэрлэх байгууламжийн бохир нэвчсэн тоос салхиар туугдаж, хуримтлагдсан. Үүнд инженер-экологийн судлагааг зайлшгүй хийх ёстой гэсэн үг. Сүүлийн үед хот төлөвлөлтийн тал дээр нэлээд их ажил хийлээ. 7-р хороолол, Баянзүрхийн “Американ дэнж”-ийн доод хэсэг байна. Тэнд хичнээн жил гэр хороолол байв. Бохирын хичнээн цооног, жорлон, булсан хогны нүх байгаа билээ. Үүнийг хэн ч тооцдоггүй. Барилгын суурийн хэсгийг ухна. Гэтэл тэр дор жорлон нь хэвээрээ. Энэ нь ялзарч, хөрсөнд шингэснээс хүний эрүүл мэндэд хичнээн их хохирол учруулах талаар ер судлаагүй.

Инженерийн экологи яг энэ чиглэлээр судлагаа явуулдаг. Мөн шинээр барьж байгаа хот ч ялгаа байхгүй. Тухайн орчинд хортой бодис, элемент, эмзэг хөрс байна уу, үгүй юу гэдгийг судалдаг. Түүнчлэн хот байгуулалт нь тухайн байгальд үзүүлэх нөлөөлөл нь юу байна гэдгийг судлах ёстой. Тэгэхээр энэ чиглэлийн судлагаа бол хот төлөвлөлтийн хувьд маш чухал боловч манай улсад хийгддэггүй. Ургамал, агаар, салхины хүч, амьтан, ургамал, түүх дурсгал, эртний шарил зэргийг судалж, хот төлөвлөлт нь байгальд хэрхэн нөлөөлөхийг тодорхойлдоггүй.

Тэгэхээр төр засгийн шийдвэр энэ тал дээр үгүйлэгдэж байна. Инженер-Экологийн боловсруулсан дүрэм, шаардлагатай норм байгаа ч хэрэгжүүлдэггүй.

- Инженер-геологийн хувьд Улаанбаатар хот ямар бүст хамаардаг вэ?

- Монгол орны инженер-геологийн нөхцлийг эрдэмтэн судлаачид барилга байгууламж барихад төвөгтэй гэж дүгнэдэг. Олон төрлийн байгалийн хүчин зүйлтэй, хөрс чулууны тогтоцтой, мөнх цэвдэг хөрс юм. Ус чийг авахаараа овойдог, эргээд ачаалал даахгүй суулт өгдөг. Манай хөрсний тогтсон нөхцөл нь эх газрын хуурай уур амьсгалд бүрдсэн учраас хэврэг, даац чанарын хувьд өгөршсөн нь нар, салхинд хагардаг. Ялангуяа хавтан чулуулгийн дээд хэсэг нь ан цавшсан байдаг.

Улаанбаатар хотын бүс нутагт 50 орчим төрлийн хөрс чулуулаг тархсаныг саяхан судлаачид тогтоосон. Ийм олон төрөл байдаг нь геологийн гарал үүсэл, тогтоц зэргээс хамаардаг. Нар, салхи, усны гээд их олон хүчин зүйл Монгол орны хөрс чулуулаг тогтоход нөлөөлдөг. Жишээлбэл, далайн гаралтай бүст нэг л төрлийн хөрс цугладаг. Харин Монголд элс, шавар, хайрга чулуу гээд олон төрлөөс тогтсон нийлмэл хөрс байдгаас олон төрлийн нимгэн үеүдтэй.

Нийслэлд бас нэг хүндрэлтэй нөхцөл бий. Нэгдүгээрт, хөрсний ус юм. Энэ нь улирлын байдлаас шалтгаалсан хэлбэлзэл ихтэй. Учир нь хөрсний ус амархан дээшилж, барилга байгууламжийн суурь руу орчихдог. Хавар 5, 6 сарын үед нэлээд доошилдог. Хур тунадас орох алгасал нь хол байж байгаад зуны хэдхэн сард бороо орохоор усны хэлбэлзэл нь тогтворгүй.

Хоёрдугаарт, газар хөдлөлт. Барилга, байгууламжийн суурийг төлөвлөхөд хамгийн их анхаарах ёстой зүйл. Монгол орныг, тэр тусмаа Улаанбаатар хотыг олон эрдэмтэн, судлаач газар хөдлөлийн баллын өндөр бүс учир нормоор газар хөдлөлт 6, 7, 8 балл хүртэл байна.

Энэ нь 9 баллд ч хүрч болзошгүй гэж мэргэжлийнхэн дүгнэх болсон. 1967 онд ЗХУ, Монгол Улсын хамтарсан байгаль орчны шинжилгээний том экспедиц ажиллаж, ашигт малтмал, геологи, газрын тогтоц гээд бүхий л талаас нь байгалийн том судлагаа, шинжилгээний ажил хийжээ. Улаанбаатар хотын хэмжээнд геологийн тогтоц, газрын тогтцод судлагаа хийх явцдаа газар хөдлөлтийн талаар ч судлагаа хийж, үр дүнд нь манай орны газар хөдлөлтөнд бичил ангилал хийсэн байдаг. Тэгээд 6, 7, 8 гэсэн гурван шатлалаар нутаг дэвсгэрийн хилийг зурсан. Судлагааны явцад гаргасан ном, хэвлэлдээ нийслэлийн газар хөдлөлтийн талаар бүтэн бүлэг оруулсан. 1:25,000 масштабтай жижиг зураг байгаа. Үүнийг олшруулж, Шинжлэх ухааны академид өгсөн байдаг.

1970-аад оны үед газар хөдлөлтийн талаарх асуудал хөндөгдөж, мөчлөлтэй болох хэрэгтэй гэсэн шаардлага тавигдсан. Тухайн үед ШУА, Улсын Барилгын Хороо хуралдаж, номонд багтсан уг зургийг барилгын норм болгож, ашиглая гэж шийдвэрлэн, тогтоол гаргасан. Тэгээд Улаанбаатар хотын бичил газар хөдлөлтийн бичил мөчлөгийн зураг гэж нэрлээд, одоог хүртэл мөрдөж байна.

2000 оноос хойш Одон орон, физик судлалын хүрээлэнгээс хотын газар хөдлөлтийн давтамж ойртож байгааг мэдэгдсэн. Энэ бол тэр станцын л мэдээлэл. Уг мэдээллээс харахад газар хөдлөлтийн магадлал зураг дээрхээс ч өндөр байгаа юм. Үүнийг л нэг норм, дүрэм болгоод баталж, мөрдүүлдэггүй тал бий.

Улаанбаатар хотын бичил мөчлөгийн зураг зоогдлоо гэж өнгөрсөн сард хэвлэлээр яригдсан. Хуучин зургийг хэлээд байна уу, шинээр гаргачихав уу гэдгийг нь мэдэхгүй юм. Бид мэргэжлийн талаас нь, инженер-геологийн газар хөдлөлийн зургийг зохиох нэг үндэслэл нь газрын гүний хагарал, гүнээс ирж буй чичиргээ байдаг гэж үздэг. Цаашлаад инженер-геологи, геофизикийн гэсэн хоёр үндсэн судлагааг хийж байж газар хөдлөлийн зураглалыг хийх ёстой.

Гэтэл мөнгө зардлаа хэмнэдэг ч юм уу, тэр судлагааг огт хийхгүйгээр бэлэн зургийг нь л авч ашиглачих гээд байдаг. Энэ талаар мэргэжлийнхэн шүүмжлэлтэй ханддаг. Харин дээрх шинэ зураг нь судлагааг бүрэн дүүрэн хийж гаргасан эсэхийг хэлж мэдэхгүй юм.

Дурдсан 6 судлагаанаас инженер-геологи, газар хөдлөлт, инженер-экологийн судлагааг нь илүү чухалчилдаг. Барилгыг төлөвлөх үед гаргадаг суурь гурван судлагаа нь энэ юм. Гэтэл энэ судлагаануудыг хийхэд голлох үүрэгтэй норм норматив нь нэлээд хоцрогдсон ч дагаж мөрдсөөр байна.

- Нийслэл хотод барилга байшинг их ойрхон зайд шахаж барих болж. Энэ нь хөрсөнд хэрхэн нөлөөлдөг, ямар үр дагавартай байдаг талаар?

- Үр дагавар байлгүй яахав. “Барилга байгууламжийг төлөвлөх орон зайн төлөвлөлт” гэж бий. Тэгэхээр хэдэн давхар барилгад хэдэн метр талбай шаардагдахыг нормоор тогтооно. Жишээлбэл, 10 давхар барилгад төдий хэмжээний талбай ногдох ёстой гэсэн заалт бий. Гэтэл өнөөдөр энэ бүхэн зөрчигдөж байна. Тодорхой жишээ саяхан 3-р хороололд гарлаа шүү дээ.

Түрүүн хэлсэнчлэн Монгол орны хөрс чулуулаг их олон төрөл, олон үелэлтэй, хөрсний ус дээр байршилтай. Ялангуяа хотын төв хэсэгт нуралт үүсдэг, амархан гулсдаг голын хайрган хөрс голдуу тархсан байдаг. Ийм хөрсний барьцалдах чанар нь муу. Ялангуяа газар хөдлөлтөнд барьцалдах хүч нь амархан алдагдана. Ер нь газар хөдлөлтөнд хамгийн муу хөрс гэж хэлэхэд болно. Газар хөдлөх үед голын хайрган хөрс нь зайлагдаж, амархан усжиж, шингэн зуурмаг шиг болдог. Энэ хөрсөн дээр барилгыг найдвартай барихгүй бол аюултай. Бид газар хөдлөлтийг алс хол байгаа юм шиг бодоод байгаа боловч энэ аюул дэргэд байна.

Манай улсад газар хөдлөлт цөөнгүй болдог. Хүн ам сийрэг суудаг, мал аж ахуй голлосон нутагттай учраас хотжилттой ойр бүст газар хөдлөх нь ховор тохиолддогт бид тайван байгаа юм.

Нэгдүгээрт, нийслэл хот гүний буюу тектоник хагарал дээр оршдог. Туул, Сэлбэ голууд мөн хагарлын дагуу урсдаг. Газар хөдлөлтийн үндсэн цөм болох хайрга, шаварлаг хөрсний дор гүний хагарал нь байдаг.

Хоёрдугаарт, голын хөндийн хөрс барьцалдлага муутай. Ялангуяа газар хөдлөлтөнд бат бэх чанараа амархан алддаг хайрган хөрс юм. Гуравдугаарт хөрсний ус гэж айхтар зүйл бий. Хуурай хөрс хэр баргийн сэгсрэлтийг даадаг. Харин устай хөрс багахан сэгсрэлтэнд ч задарч, гулган хөдөлгөөнд орох магадлал өндөр. Ийм гурван хүчин зүйл Улаанбаатар хотын хөрсөнд байгаагаас газар хөдлөлтөнд онцгой анхаарах шаардлагатай. Хамгийн гол нь инженер-геологи, дараа нь гео-физикийн маш нарийн судлагаан дээр үндэслэж, үндсэн хэмжилтийн багажийн судлагаатайгаа нийлүүлж байж газар хөдлөлийн зургийг зохиодог. Энэ бол зүгээр нэг тооцоолол, программаар хил татчих асуудал биш.

- Энэ онд Инженер-геологийн алба үүсч хөгжсөний 55 жилийн ой тохиож байгаа. Өнгөрсөн хугацаанд тус байгууллагын хийж гүйцэтгэсэн ажлын талаар дурдахгүй юу.

- Инженер-геологийн албаны үүсэл хөгжлийг ном, сонин дээр 4 үе шатаар бичдэг. Нэгдүгээрт, үүссэн эхний үе шат. Тэр үед барилгын материал, шинжилгээний хүрээлэнгийн харъяанд энэ албыг байгуулсан. Барилгын материал, шинжилгээ, лабораторитай хамт инженер-геологийн мэргэжилтэн нэмэгдээд, 7 хүнтэй байгуулагдсан түүхтэй.

Хоёр дахь үе шат нь зураг төсөлтэй холбогдож ирсэн. Барилгын Зураг Төслийн институтийн дэргэд Инженер-хайгуулын групп товчоо болсон. Зураг төсөл, инженер-геологи гарцаагүй нэг дор байх шаардлагатай гэж үзээд тус товчоог байгуулсан. Энэ нь маш зөв тогтолцоо байсан. Зураг төслийнхний даалгавраар бид ажлыг нь гүйцэтгэж, харилцан уялдаатай ажилладаг байлаа.
Шинжлэх ухаан техникийн төвд ямар нэг асуудал яригдахад, ерөнхий төлөвлөгөөний зураг төсөл, томоохон барилгын техникийн шийдэл батлахад мэргэжилтнүүдийн дунд инженер-геологич хүн байлцаж, асуудлыг хэлэлцдэг байсан. Дараа нь тус байгууллагаас тусгаарлаж, 1985 онд бие даасан институт болгосон. Энэ нь нэг талаараа байгууллага бэхжих үндсийг тавьсан сайн талтай. Гэтэл хамтарч шийдвэр гаргах албанаас нь салгасан нь учир дутагдалтай. Зураг төсөлчид бидний санал, шинжилгээ дүгнэлтийг авсан ч хариу өгөх эргэх холбоо нь байхгүй болсон. Харин Инженер-геологийн алба бэхжиж, материаллаг бааз, боловсон хүчний хувьд өргөжсөн. Энэ нь түүхийн гуравдугаар үе шат.

Дөрөвт, зах зээлийн нийгэмд шилжсэнээр инженер-геологийн салбар хөгжих, инженерүүд нь мэдлэг, чадвараа үнэлүүлэх чөлөөт нөхцөл нь бүрдсэн. Барууны стандарт, судлагааны шинэ технологи нэвтрүүлэх, тэндээс машин техник, өрмийг нь авчрах гээд олон талын боломжийг олгосон.

Монголд инженер-геологийн судлагаа анх Налайх, цэнгэлдэх хүрээлэнгийн тэндэх дурсгалын соёмбот хөшөөнөөс эхлэж, био үйлдвэр, арьс шир, гурилын үйлдвэр гээд томоохон байгууламжуудын инженер-геологийн судлагааг  хийх болсон.

Аймаг, сумын төвүүдийг хөгжүүлэх зураг төсөл боловсруулахад зориулсан ерөнхий төлөвлөгөөний судлагааны ажлыг хийснээр аймгийн төвүүд Улаанбаатар хотын нэгэн адил инженер-геологийн нөхцөл шинжилгээний зурагтай болсон. Ингэхээр шинжлэх ухааны үндэстэй, хөрстэйгөө зөв уялдсан барилгын төлөвлөлт хийх үндэслэл бий боллоо гэж үздэг.

Дараа нь газар хөдлөлтийн бичил хэмжилтийн судлагааг Монгол орон ОХУ-ын Эрхүү хотын том институттэй хамтран хийсэн. Ингэхдээ өндөр баллтай бүст тооцогддог 13 аймаг, 3-4 сумын нутагт судлагааг явуулсан. Үүн шиг бичил судлалыг л Улаанбаатар хотод хиймээр байгаа юм. Энэ нь инженер-геологийн судлагааны үндэс суурь нь болдог.

Инженер-геологийн судлагаагаар хөрсний шинж чанар, нас, гарал үүсэл зэргийг тогтоож, түүнийгээ газар хөдлөлт, геофизикийн судлагаатай холбож, бичил хэмжлийн зургийг гаргах дүрэмтэй.

Анх том үйлдвэрийн барилгуудад зориулж судлагаа хийдэг байсан бол одоо гадаадын хөрөнгө оруулалттай ажлуудыг захиалгаар гүйцэтгэдэг болсон нь бас л чухал алхам. Ингэснээр олон улсын стандартыг нэвтрүүлэх, нутагшуулах сайн талтай. Хятад, Солонгос, Япон, Герман гээд гадаадын хөрөнгө оруулагчид европын ISDN стандартаар ажил гүйцэтгүүлэх шаардлага тавьдаг. Энэ тал дээр Стандартчилал Хэмжилзүйн газраас мөн баталгаажуулалт өгсөн нь орчин үеийн шинэ дэвшил юм.

Мөн олон улсад ашиглагддаг хээрийн туршилтын багажуудыг хэдийнэ оруулж ирсэн. Захиалагч хүсвэл манай компаниуд аль ч багажаар нь шаардлага хангасан хэмжилт, туршилт хийх боломжтой болж, Монгол мэргэжилтний чадвар, ур ухаан нэмэгдэхээр бидэнд судлагааны ажлыг шаардлага хангасан түвшинд хийх нөхцөл бүрдэж байна гэсэн үг.

- Салбарын боловсон хүчнийг бэлтгэх явц ямар байгаа вэ? Хүрэлцээтэй байж чадаж байна уу?

- Манай мэргэжилтнүүдийн насны хувьд арай түрүү үеийнхэн, орчин үеийнхэн гэж хоёр зааг бий. 1986-1987 оны үед боловсон хүчнийг эрчимтэй бэлдсэн. Түүний дараахан мөн бэлтгэсэн боловч зах зээлд шилжих үед төгссөн нэг хэсэг хүмүүс ажилд гараагүй, туршлагажиж ч амжаагүй. Харин цөөн хэдэн хүн л залгамжилж явсаар 2000 он хүргэж, дахин сэргэсэн. Түүнээс хойш төгсөгчид, залуу мэргэжилтнүүд салбартаа ажиллаж эхэлсэн. Тэгэхдээ хуучных шиг олноор нь авч ажиллуулах боломж байхгүй, компаниуд ганц, хоёроор нь л авдаг. Зарим компани нь хуучны туршлагатай хүмүүсийг авах сонирхолтой.

Өнгөрсөн хугацаанд ШУТИС-ийн Инженер-геологийн салбарынхан сургалтаа зогсоогоогүй. Ажлын талбар нь байсан, байгаагүй салбарын мэргэжилтнүүдээ бэлтгэсээр ирсэн. Сүүлийн үед харин залуу инженерүүдийг авч ажиллуулах нь нэмэгдэх болсон. Манай мэргэжил дээшлүүлэх сургалтын хүрээ тийм ч системтэй биш. Харин барилга, архитектур, инженер, төсөвчид эрэлттэй байдаг.

Түүнээс биш инженер-геологийн чиглэлээр тусад нь системтэй боловсрол, зэрэг дэв олгодоггүй. Энэ жилээс манай Барилгын инженер-геологичдын холбоо залуу инженерүүдэд ажлын дадлага туршлага олгох, арай ахмад үеийнхэнд нь орчин үеийн техник, тоног төхөөрөмж эзэмшүүлэх сургалт явуулах санаачилгыг гаргалаа.

- Одоогийн байдлаар манай улсад инженер-геологийн чиглэлээр хичнээн компани үйл ажиллагаа явуулж байна вэ?

- 2000 оны үед гурав, дөрөвхөн компани байсан. Сүүлийн гурван жилд инженер-геологийн бус хүн компани байгуулах нь нэмэгдсэн. Тэгэхээр инженер-геологийн судлагаа маш их хэрэгтэй нь эндээс харагдаж байна. Өнөөгийн зах зээлд байх ёстой зүйл гэдгийг хүмүүс ойлгож, өрмийн машин, тоног төхөөрөмж авч, мэргэжлийн хүмүүсээр баг бүрдүүлэн компани байгуулах болжээ. Одоогоор албан ёсны зөвшөөрөлтэй 34 компани бий. Үүнд инженер-геологийн мэргэжлийн 150 гаруй хүн ажилладаг.

Итгэмжлэгдсэн дөрөв, итгэмжлэгдээгүй мөн дөрвөн лабораторид 50-60 орчим хүн ажилладаг. Инженер-геологийн салбарт судлагаа хийх мэргэжилтэн, аж ахуйн нэгж хангалттай бий. Гэтэл шүүмжлэлтэй хандах нэг зүйл нь зураг төслийн болон бусад тусгай зөвшөөрөл олгох комисст манай инженер-геологийн чиглэлийн мэргэжилтэн байдаггүй.

Энэ комисст манай салбарын хүнгүйгээс зөвшөөрөл авах компаниудыг мэдэхгүй, танихгүй, бүрдүүлсэн бичиг баримтыг нь хараад л зөвшөөрлийг нь олгочихдог. Гэтэл бид салбарынхныгаа мэдэх учир шалгуурыг зөв тавина шүү дээ. Зөвхөн диплом харж зөвшөөрөл олгодгийг л шүүмжлээд байгаа юм. Сүүлд яг энэ журмаар 5, 6 компани зөвшөөрөл авчихлаа.

Холбоогоо байгуулаад бид компаниудад зар өгөхийн тулд тусгай зөвшөөрөл өгдөг албанаас тодруулахад инженер-геологийн компанийн тоо 34 болсон байсан. Тиймээс тусгай зөвшөөрөл олгох эрхийг төрийн бус мэргэжлийн байгууллагуудад шилжүүлнэ гэдгийг дэмжиж байгаа. Төрийн бус байгууллага нь инженер-геологийн хөгжлийг тодорхойлох, цаашид хийх шаардлагатай ажил, салбараа ч сайн мэддэг.

- Аливаа судлагаа, шинжилгээг явуулахад шаардлагатай лабораторийн хүчин чадал нь хэр байна вэ?

- Лабораторийн тоо хангалттай. Харин төрөөс тавих хяналт маш сул. Улсын батлагдсан стандартыг мөрдөж байгаа эсэхэд тавих хяналт нь алга. Дээр дурдсанаар итгэмжлэгдсэн 4 лабораторид Стандартчилал Хэмжилзүйн газар, Мэргэжлийн Хяналтын Ерөнхий газар, ШУТИС зэрэг байгууллагаас томилогдсон комисс лабораторийн мэргэжилтнүүд болон багажнуудыг шалгасны эцэст итгэмжлэл олгодог.

Харин бусад лабораторийг энгийн гэлтгүй холбогдох байгууллагууд нь мэргэжлийн түвшинд үйл ажиллагаа явуулж байгаа эсэхэд нь анхаарах, шалгах, стандартын хэрэгжилтийг хянадаг байх хэрэгтэй. Яагаад гэхээр хөрсний шинжилгээний гол үзүүлэлт нь лабораторийн шинжилгээ юм.

- Инженер-геологийн албаны ойн баярыг тохиолдуулан тус салбарт чухал үүрэг гүйцэтгэсэн үе үеийн инженерүүдээс танилцуулаач.

- Анх Оросын эрдэмтэн манай инженер-геологийн судлагааны эхлэлийг тавьсан талаар дээр өгүүлсэн. Түүнээс хойш Г.Лханаасүрэн эрдэмтэн бас их чухал үүрэг гүйцэтгэсэн байдаг. Энэ хүн манай улсаас анх удаа Москвагийн их сургуулийг төгссөн. Төгсөж ирээд, Инженер-хайгуулын товчооны анхны дарга, инженер-геологийн судлагааны анхны доктор гээд олон зүйл дээр анхдагч нь болсон хүн. Мөн Г.Лханаасүрэн нь Монгол орны болоод Улаанбаатар хотын инженер-геологийн анхны зургийг зохиосон. Энэ салбарт оруулсан түүний хувь нэмэр үнэлж баршгүй. Түүнээс хойш манай салбарт олон жил ажиллаж, ихийг бүтээсэн хүмүүс цөөнгүй бий.

Одоогийн ШУТИС-ийн номын санд олон жил ажилласан Л.Бүжий гуай байна. Энэ хүн анх манай Хөрс судлалын химийн лабораторийн эрхлэгч нь байсан. Өдгөө 80 гарсан сайхан буурал бий. Бас инженер-геологийн салбарт олон жил ажилласан Н.Лонжид, Ц.Цагаан нарыг энд дурсахгүй байх аргагүй юм. Түүний дараа Инженер, хайгуулын товчооны дарга, Инженер хайгуулын институтийн захирлаар олон жил ажилласан С.Должин, Өрмийн мастер М.Ламжав байна. Ер нь энэ хүмүүс манай салбарын анхдагч ахмадууд юм.
Лабораторийн эрхлэгч асан А.Сайнбаяр бол салбарын хамгийн өндөр настай, мэргэжилтэн. Мөн өрмийн мастер н.Сүрэнмаарай гуай ч байна.

Бидний заавал дурдах хүмүүсийн дотор бас онцлог мэргэжилтэй хүмүүс бий. Жишээлбэл, цэвдэг судлалаар дагнасан Р.Бүүвэйбаатар, 1985 онд байгуулагдсан манай институтийн анхны захирлаар ажилласан Л.Бадгай нарыг энд хэлэх нь зөв. Одоо энэ салбарыг залгамжлан ажиллаж байгаа олон сайхан залуус ч байна.

Салбарын түүх, анхдагчдын тухай ярихад мэдээж хэрэг Орос ах нарыг дурсах ёстой. Монгол орныг судлах, судлагаа шинжилгээний ажлыг хөгжүүлэх ажилд тэд маш их хувь нэмэр оруулсан. Анхны эрдэмтдийн нэг Цытовичоос гадна, институт байгуулагдах үед уригдан ажилласан 10 гаруй мэргэжилтэн байдаг. Орос мэргэжилтнүүдээс л манай үеийнхэн суралцаж, туршлагыг нь хэрэгжүүлсээр ирсэн.

- Ярилцлагын төгсгөлд асуухад, цаашид инженер-геологийн салбарыг хөгжүүлэхэд юу хэрэгтэй байна вэ?

- МХЕГ, Авто замын газар, Барилгын үйлдвэр, шинжилгээний институт зэрэг байгууллагууд томоохон төслийн хүрээнд улсаас дэмжлэг аваад, лаборатори, тоног төхөөрөмж, стандарт нормативаа бэхжүүлчихэж байна. Өөрөөр хэлбэл, тэд төрийн туслалцаатайгаар хөнгөлөлттэй зээл авчихдаг.

Гэтэл инженер-геологийн албанд төрөөс анхаарал хандуулдаггүй, хяналт тавьдаггүйд шүүмжлэлтэй хандмаар санагддаг. Бид шинэ зүйл санаачлаад, хүсэлт гаргадаг ч улсаас дэмждэггүй. Уг нь инженер-геологи их чухал салбар. Ялангуяа зам барихад хөрсний судлагаа маш их хэрэгтэй. Энэ төрлийн судлагааг хийдэггүйгээс замын ихэнх нь богино хугацаанд эвдэрч, сүйддэг. Мянганы замын төслийн хүрээнд инженер-геологийн олон улсын лабораторитой болгоё гэсэн санаачилга байсан ч хэрэгжээгүй. Юун түрүүнд бидэнд төрийн бодлого, шийдвэр дутагдаж байна.

Бас өөрсдийгөө шүүмжилмээр санагддаг. Юу гэхээр инженер-геологийн компаниуд хямд үнээр өрсөлддөг. Хямд үнээр ажил гүйцэтгэх тусам чанаргүй болдог. Нөгөө талаар гүйцэтгэж байгаа компанийн орлого эрс буурна. Лабораторийн тоног төхөөрөмж, шинэ техник технологи авах, мэргэжилтнүүдээ сургах эдийн засаг, санхүүгийн чадавх нь сул байдаг.

2014 онд батлагдсан жишиг үнэ бол тийм муу үнэлгээ биш. Миний хувьд инженер-геологийн нормативын чиглэлээр судлагааны ажил оролддог ухаантай. 2000 онд анх жишиг үнийг тогтоогоод, өнгөрсөн жил батлууллаа. Жишиг үнээрээ ажлаа хийж, зохих хэмжээний орлоготой болчихоод түүнээсээ машин техник, лаборатори шинэчлэх, гадаадаас янз бүрийн туршилтын багаж санаачлан оруулж ирэх талаас нь санаачилга гаргавал судлагааны ажил чанартай болох үндэслэлтэй.

Манай салбарынхны, инженер-геологийн компаниудын дутагдал үүнд байгаа юм. Инженер-геологийн судлагааны ажлыг бэхжүүлэх, чанаржуулахад энэ нь саад болдог. Орлогоо дор бүр нь зарцуулдаг, өдөр хоногийг аргацаасан байдалтай байгаа. Өрмийн компаниудаар яваад үзвэл сүүлийн үеийн Япон, Солонгос машинтай компани цөөхөн. Бараг 1985 онд оруулж ирсэн хуучин ЗХУ-ын машинууд л бий. Гэтэл манайд ашиглаж байгаа энэ машинууд Оростоо аль хэдийнэ шинэчлэгдчихсэн. Төрөөс ч дэмжлэг үзүүлэх нь сул, бид ч өөрсдөө санхүүгийн чадавхаа дээшлүүлэхэд анхаарч ажиллахгүй байна.

Ер нь энэ салбарт тоног төхөөрөмжийн шинэчлэл зайлшгүй хэрэгтэй. Орчин үеийн техник технологи нэвтрүүлчихвэл ур чадвар нь манай боловсон хүчнүүдэд бий.

Ярилцсанд баярлалаа.