Барилгынхнаа өмөөрч хэдэн үг бичмээр санагдав. Гэхдээ энд ашиг харж чанаргүй, богино настай, нүд хуурсан орон сууцны барилга барьж зардаг цөөн хэдэн бизнесийнхэн бус бүтээн байгуулалтыг гардан хийж, эх орныхоо хөгжил дэвшилд гар бие оролцон зүтгэж байгаа “ясны” барилгачид хамаарна.
     Гадаадад амьдарч байгаад ирсэн нэг танил маань “Онгоцноос буугаад хотын төв лүү ороод ирэхэд амьдрал буцалж байгаа нь үнэхээр сайхан санагдсан. Энд тэндгүй кран босчихсон барилгын ажил бужигнаж байгааг харахад миний эх орон хөгжиж байгаа юм байна даа гэх бодол төрж байлаа.” хэмээж байсан юм.  Улс орны  хөгжлийг дан ганц өндөр сайхан барилгаар дүгнэж болохгүй ч хөгжилд хүрэх нэг гишгүүр нь яах аргагүй барилгын салбар. Гадаадын өндөр хөгжсөн орнуудад иргэдийнх нь нийгмийн хангамж аль хэдийн шийдэгдсэн, ажлаа хийгээд цалингаа аваад амьдрал нэг хэвийн үргэлжилдэг ч тэдэнд нэг л зүйл дутагддаг гэнэ. Тэр нь ирээдүйн төсөөлөл. Гайхмаар сонсогдож байгаа ч үүнийг тэтгэврийн хөгшинөөр зүйрлүүлж болох юм. Аливаа соёл иргэншил хөгжлийн туйлд хүрэхээрээ мөхдөг гэх онолоор баримжаалбал манай улс ердөө л хүүхэд насандаа явна гэж ойлгож болно. Тэгэхээр хэрхэн  “хүмүүжүүлж”, “сайн хүн болгож төлөвшүүлэх” нь биднээс шалтгаална гэж бодохоор сайхан байгаа биз.
    Барилгын салбарыг хүмүүжлийн нэг чухал үе шат гэж бодъё. Манай улсыг хөгжүүлэх тэргүүлэх салбараар уул уурхайг нэрлэдэг ч байгалийн баялаг хэмжээ хязгаартай тул энэ нь тун учир дутагдалтай. Харин байгалийн баялаггүй Солонгос, Сингапур, Япон улсуудын жишгээр үйлдвэрлэлийг хөгжүүлж гэмээн бидний ирээдүй илүү тод гэрэлтэнэ. Мэдээж үйлдвэрлэлийн тэргүүн шугаманд барилгын үйлдвэрлэл явах нь дамжиггүй. Ямар ч үйлдвэр эрхлэх байлаа гээд тэр нь ямар нэг барилга байшинд байрлах талаас нь бодсон ч барилгын салбар хөгжлийн түүчээ болох юм. Тэгэхээр барилгын салбарыг орон сууцны барилга барьж зардаг хэдэн нөхдөөр төсөөлж бодомгүй байна. Гэхдээ орон сууцны барилга огт хэрэггүй гэсэн үг биш бөгөөд иргэдээ чанартай, тав тухтай, эрүүл аюулгүй орчинд амьдруулах нь төр засгийн шийдвэрлэх хамгийн чухал асуудлуудын нэг байсаар л байна.

Хямралаар баяжигсад
     Монгол орны эдийн засаг гадаад валютын ханшийн савалгаа, зэс, нүүрс зэрэг түүхий эдийн үнэ ханшаас хамааралтай явж ирсээр олон жилийн нүүр үзлээ. Дэлхийн зах зээл дээр алт, зэсийн үнэ өсвөл алгаа ташин баясаж, долларын ханш чангарвал идэж уух, өмсөх зүүхээс эхлээд бүхий л юмны үнэ өсдөг манай эдийн засаг сүүлийн хоёр жил хямрал гээч хадны мангаатай учраад байна. Энэ мангаа сул дорой нэгнийг нь бүрмөсөн залгиж байгаа бол бэл бэнчинтэй нэгний хувьд гайхалтай аз завшаан тохиосон хэрэг болов.
     Хямралаас үүдэлтэй бэлэн мөнгөний хомсдолд орсон барилгынхан өөр хоорондоо өрийн сүлжээнд орооцолджээ. Банкны зээлээр барилгаа эхлүүлсэн компаниуд өнөөдөр орон сууцаа борлуулж чадахгүй, өр нь нэхэгдэж хүндхэн байдалд орсон бол барилгын материал үйлдвэрлэгчдийн хувьд түүхий эдээ татаж авч ажлаа эхэлж чадахгүй хаалгаа барих дээрээ тулаад байгаа олон үйлдвэр байна. Бэлэн мөнгөгүй хүмүүст бартер нэг удаагийн боломж олгодог ч урт хугацаандаа мөнгөний эргэлтийг түгждэг сөрөг тал бас бий. Өнгөрсөн жил барилгын компаниудад бүтээгдэхүүнээ нийлүүлээд оронд нь барилга авсан барилгын материал үйлдвэрлэгчид одоо байраа борлуулж чадахгүй амаа барьж байна. Түүхий эдээ ч мөн зээлээр авсан тул  үлдэгдэл материалаа үйлдвэрийн үнээр нь борлуулаад өрөө дарж, үйлдвэрээ зогсооё гэсэн цөөнгүй үйлдвэрлэгчидтэй таарлаа.
      Гэтэл энэ байдал мөнгөтэй нэгэнд, тэр тусмаа олз хайсан гадныханд хөрөнгөө арвижуулах боломж олгоод байна. Зовлонтой газрын лам, зудтай газрын нохой таргалдаг гэгчээр дуусаагүй барилга, борлогдоогүй үлдсэн орон сууц, хаалгаа барьсан үйлдвэрийг хямд үнээр худалдан авахаар санаархагчид хөдөлгөөнд орж эхлэв.  Хямралын үед банк, барилгынхан хамтарч гарц хайх ёстой байтал “эмзэг цэг” дээр нь дөрөөлж баялгийг нь үнэгүй шахам авахаар улайрч буй тухай нэг бус барилгын компаний төлөөлөл ярьсан юм. Тухайлбал, банкны салбарын томоохон эрх мэдэлтнүүд “Барилгынханд нүүр өгч болохгүй, нэг ч төгрөг өгөхгүй байхад хэр удаан тэсэх юм. Аргаа бараад ирэх үед тал үнээр барилгыг нь зээлийн барьцаанд хурааж аваад байдал намжихаар үнэ хүргэж заръя” гэх яриа чих дэлслээ. Арилжааны банкууд эрэлтийг дэмжих ипотекийн зээлийн олголтыг хязгаарлаж, зогсоогоод байгаа  нь ч өөрсдийн “арьсыг” хамгаалсан хэрэг юм. Монгол банкнаас санхүүжилт зогссон гэх шалтгаанаар иргэдийн зээлийн материалыг хүлээж авахгүй байгаа ч Төв банк санхүүжилт хэвийн олгогдож байгаа гэх өөр хариу өгч байгаа.
     Харин ашиглалтад орсон орон сууцны барилгуудын хувьд байрны ченжүүд гэх тодотголтой нөхдөд мөнгөө арвижуулах сайхан боломж олдоод байна. Амьдрах тохь тухтай жижиг ч хамаагүй байр хайж байгаа нэгэн  байхад хэд хэдэн түрээслэх байртай мөнгөтэй нь ч бий. Өнөөгийн нөхцөл байдал тэдгээр ченжүүдэд хямд үнээр байр авч, өөр олон амьдрах сууцгүй оюутан залуус, залуу гэр бүлүүдийг мөлжих завшааныг олгов. Орон сууцны  үнэ хямдарлаа байр авъя гэж зоригловч арилжааны банкны зээлийн шалгуурт бүдэрч, “хамраа хугалагсад” олон.
     Түүнчлэн дотоодын хөрөнгөтнүүдээс илүү аюултай тоглогчид болох гадныхныг тооцохгүй өнгөрч болохгүй. Ялангуяа томоохон эдийн засагтай, дэлхийн олон улс оронд өөрийн санхүүгийн хараат байдлыг тогтоогоод байгаа урд хөршийн үл хөдлөх хөрөнгийн наймаачид хямралын үеийг отож байсан нь мэдээж. Барилгын салбарт хөрөнгө оруулалт хийх нэрийдлээр мөнгөний урсгалыг өөрийн орон луу татах, ажиллах хүч нэрэн доор өч төчнөөн хятад ажилчдыг хяналтгүй оруулж ирдэг, барилгын материалыг импортын хамааралд байлгадаг гэх мэт олон сөрөг мэдээ урд хөрштэй холбогддог. Үүн дээр нэмээд Солонгос компаниуд ч  барилгын салбарт ноёрхлоо тогтоохын төлөө өрсөлдөж байна. Бетон зуурмагийн үйлдвэрлэлд л гэхэд хамгийн том хүчин чадалтай үйлдвэрүүдийн дийлэнхи нь Солонгосын хөрөнгө оруулалттай компанийх.
     Эдийн засгийн хямрал, үүнээс улбаатай хүндрэлүүд дэлхийн улс орнуудад ч тохиолдож байсан. Ганц жишээ дурьдахад, 1997 оноос эхэлсэн Зүүн Азийн эдийн засгийн хямрал явсаар 2000 оны эхээр Хонгконгийн барилгын салбарт нүүрлэжээ. Тухайн үед Хонгконгийн Засгийн газраас хөрөнгө  гаргаж борлогдоогүй үлдсэн болон баригдаж дуусаагүй бүх барилгуудыг барилгын компаниудаасаа худалдаж авчээ. Иргэдийн худалдан авах чадвар буурсан байсан тул 2003 оны эхээр 25000 орон сууц Хонгконгийн Засгийн газрын эзэмшилд зарагдаагүй үлдсэн байв. Энэ үед БНХАУ-ын барилгын Жун Фань групп эдгээр орон сууцыг маш хямд үнээр худалдаж авахаар төлөвлөж байжээ. Гэхдээ тэдний санаархал хэрэгжиж чадаагүй. Учир нь Хонгконг даяар “Эх газрын хятадууд олноор орж ирэх гэж байна” гэсэн шуугиан тарж, хүн бүрийн эх оронч сэтгэлгээний ачаар барилгын бизнесээ аварч үлдсэн байна. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд нь орон сууц хэтэрхий өндөр үнэтэй байна, барилгын компаниуд баяжиж байна гэсэн шүүмжлэлээ зогсоож, дуу хоолойгоо нэгтгэн "Барилгын бизнесээ аваръя. Өөрсдийнхөө хөлс хүчээр бүтээн босгосон үл хөдлөх хөрөнгөө өөрсдөө эзэмшье" гэсэн уриалга ухуулгыг тасралтгүй цацаж эхэлснээр хэдхэн хоногийн дараагаас орон сууцны борлуулалт бараг 3 дахин нэмэгдэж, барилгын бизнес сэргэжээ.

Харин Монголчууд
     Тэгвэл бид хүндхэн байдлыг хамтдаа давж гарахын тулд хичээж байгаа билүү? Сүүлийн үед барилгын салбарт, ер нь ганц энэ салбарт ч бус “шантааж” гэх нэр томъёо ихээхэн дэлгэрээд байгаа. Барилга барихын тулд өчнөөн олон шантаажлагчтай нүүр тулах шаардлага гардаг талаар барилгынхан ярьдаг. Барилгын ажлаа эхлүүлэх зөвшөөрөл авахын тулд зураг төслөө батлуулахаас эхлээд тоймгүй олон баримт бичиг бүрдүүлж, тэр бүхэнд гарын үсэг зуруулах хэрэгтэй. Төрийн алба хойрго, хүнд сурталтайг ч хэлэх үү, урин дулааны улирал богино үргэлжилдгийг ч хэлэх үү, ажлаа хурдан эхлүүлэхийн тулд “гар цайлгах” гэсэн арга замыг сонгох нь олонтаа. Энэ бүхэн даамжирсаар эрх бүхий албан тушаалтнууд “шантаажлах” гэдэг арга барилтай болсон.
        За тэгээд арайхийж зөвшөөрлөө аван ажлаа эхлэх үед хяналт шалгалтын байгууллагуудын шантааж эхэлнэ. Үнэхээр асуудалтай, зөрчил гаргадаг, чанаргүй барилга барьж ард иргэдийг хохироодгоороо алдартай зарим нэг барилгын томоохон компаниуд хариуцлагын гадна үлдээд байдаг хэрнээ ганц хоёр жижиг барилга барьж байгаа компаниудаас элдвийн шалгалт салдаггүй гэнэ. Нэг үгээр хэлбэл их ашиг олдог, чанаргүй барилга барьдаг “томчууд” хяналтынхныг найрсаар байгаад өөгшүүлсэн хэрэг.  
         Үүн дээр нэмээд хөлсөөр ажилдаг эсэргүүцэгчид гэж бас бий. Бүр барилгын зөрчлөөр “мэргэшсэн” хуульчид хүртэл гараад ирсэн. Хотын хүн амын төвлөрөл хэрээс хэтэрч нэмж барилга барих нь бүү хэл хоёр бүдүүн хүн зөрөх зайгүй болтол шавсан гудамж, хороолол зөндөө байна. Барилга барьж байгаа нь энэ гээд бусад айлуудын цонхыг хааж, гарцыг нь таглаж, хүүхдийн тоглоомын талбайг нь сүйтгэсээр байгаад энэ төрлийн өргөдөл гомдлоор мэргэшсэн хуульчдыг төрүүлээд амжсан. Барилгын зөрчилтэй холбоотой гомдол явсаар шүүхийн шатанд хүрдэг бөгөөд өмгөөллийн хөлс нь 2 сая төгрөг, үүн дээр нэмээд нэхэмжлэлийн мөнгөн дүнгийн 8 хувийг авахаар тохиролцдог байна. Бас барилгаа барьж зарахын тулд гомдол гаргасан иргэдэд хэдэг төгрөг атгуулж, амыг нь тагладаг учир барилгынхныг шантаажлах иргэдийн цувааг ч нэмэгдүүлчихлээ. Засгийн газрын гомдол хүлээн авах 1111 төвд барилгын ажлыг зогсоож өгөхийг шаардсан гомдол өдөрт  1-2 ирдэг тухай албаны эх сурвалж мэдээлж байна. Нийслэлийн мэргэжлийн хяналт, Нийслэлийн ерөнхий төлөвлөгөөний газарт ч ялгаагүй энэ төрлийн гомдол тасралтгүй ирдэг гэх.
      Мөнгөний төлөө яахаас ч буцахаа больсон энэ үед жирийн иргэдийг турхирч барилга барьж байгаа газрыг нь булаахаар санаархагчид ч бас бий. Барилга байшин барьж зарах гэхээр хотын төвд газар олдохоо байсан тул өөр нэгний эзэмшлийн газрыг дээрэмдэх аянд мордоцгоов. Орон сууцны ойролцоо жижиг барилга барьж харагдвал тухайн байрны иргэдийг турхирч, гарын үсэг цуглуулан хууль, хяналтын байгууллагынханд гомдол гаргуулдаг байна. Мэдээж “цалин” авсан эсэргүүцэгчид барилгын ажилд нь саад учруулахын тулд бүхий л талаараа чармайж ажиллана. Орчин үед фээсбүүк, твиттер зэрэг олон нийтийн цахим сүлжээг ашиглан хэнийг юу ч гэж гүтгэх боломжтой болсон учир дээрх “ажилчид” энэ талбарыг ч овжин ашигладаг. Хэн хүнгүй санхүүгийн асуудалтай байгаа энэ үед хийж бүтээж байгаа нэгнийгээ шантаажлан, ажлыг нь хойш татах хэрэг юун.

Шийдэл нь юу вэ?
      Барилгын салбарынхан  өнөөгийн нөхцөл байдлаас аль болох хохирол багатай гарахын тулд янз бүрийн л арга зам эрэлхийлж байгаа аж.  Юм үзэж, нүд тайлсан мэргэжилтэн судлаачдын хэлж буйгаар барилгын салбарын хямрал араасаа үл хөдлөх хөрөнгө, банк санхүү, цаашлаад улс орны эдийн засгийг доройтуулдаг гэнэ. Иймээс учир мэдэх хүмүүс салбараа хамгаалахын тулд хямралыг даван туулах манай орчин нөхцөлд тохирсон олон улсын туршлага, арга хэмжээ юу байгаа талаар судалж байна.
      Бичигч надад жирийн иргэдээс авахуулаад төрийн өндөрлөг хүртэл эх оронч сэтгэлгээтэй байж, хамтдаа энэ нөхцөл байдлыг даван туулах гарцыг эрэлхийлэх хэрэгтэй мэт санагдана. Төр засаг болоод Төв банк нь алсыг харсан, оновчтой бодлого боловсруулж чадсан бол өнөөгийн хямралыг нүүрлэхээс нь өмнө таслан зогсоох боломжтой байсан талаар шүүмжлэл нийтийн дунд түгээд байгаа. Одоо ч “гал намжаах” –д оройтоогүй гэнэ.
 Тодруулбал, одоо баригдаж дуусаагүй барилгуудад шаардлагатай байгаа хөрөнгө мөнгийг банкуудтайгаа хамтарч шийдвэрлэх, энэ нь өмнөх онд олгосон шиг ганц жилийн хугацаатай биш урт хугацаатай хөнгөлөлттэй зээл байх. Борлуулалт нь зогссон барилгуудын хувьд эрэлтийг дэмжих ипотекийн зээлийн хөтөлбөрөө үргэлжлүүлэх төдийгүй зээлийн нөхцөл шаардлагыг хөнгөвчлөх шаардлагатай. Саяхан зээлийн урьдчилгааг 10 хувь болгохыг Засгийн газраас баталсан ч зорилтот бүлэгт хэн хамаарах нь бас тодорхойгүй байна. Түүнчлэн Монгол банкнаас ипотекийн зээл хэвийн үргэлжилнэ гэж мэдэгдэж байгаа ч арилжааны банкууд иргэдийн зээлийн материалыг хүлээн авахгүй байгаа учир энэ байдлыг яаралтай зохицуулах шаардлага тулгараад буй.
     Дотоодын барилгын материал үйлдвэрлэгчдээ дэмжиж, хөнгөлөлттэй зээлийн хөтөлбөрөө үргэлжлүүлэх, түүхий эд татаж авах, тээвэрлэх явцад гардаг элдэв хязгаарлалтыг холбогдох байгууллагуудтай харилцан тохиролцож шийдвэрлэх нь зүйтэй. Дээр нь нэмээд барилгын ажил эхлүүлэх, үргэлжлүүлэх зөвшөөрөл, тусгай зөвшөөрөл олгох асуудлыг илүү хялбар зохион байгуулах, хүн бүхний ярианы сэдэв болсон төрийн албаны хүнд суртлыг арилгахад дөхөм үзүүлэх барилгын хуулиа яралтай хэлэлцэж батлах шаардлагатай байна. Энэ Засгийн газар эрх авсан цагаас эхэлж яригдсан хууль маань дараагийн сонгууль болоход ганц жил дутуу байхад батлагдаагүй байсаар.
    Мөн бүтээн байгуулалтын салбарт гаднаас хөрөнгө оруулалтыг татах асуудлыг төр засаг, барилгын салбарынхантай хамтарч зохион байгуулбал илүү үр дүнд хүрэх болов уу. Цаашдаа ч гадаад хөрөнгө оруулалтыг баялаг бүтээх салбарт түлхүү зарцуулбал үр ашгаа өгөх тухай судлаачид баталж байна.  
Энэ мэтчилэн боломжит хувилбаруудыг гадаад, дотоодын мэргэжилтнүүдтэй хамтран хэлэлцэж, яаралтай нэг шийдэлд хүрнэ байх гэж найдна.